Zmiana lub rozwiązanie umowy dożywocia w świetle art. 913 kodeksu cywilnego
[14.07.2015] Pacta sunt servanda umów należy dotrzymywać. W szczególności umów na podstawie których jedna ze stron stara się zapewnić sobie godny byt i utrzymanie w ostatnich latach życia.
Uwagi wstępne
Pacta sunt servanda umów należy dotrzymywać. W szczególności umów na podstawie których jedna ze stron stara się zapewnić sobie godny byt i utrzymanie w ostatnich latach życia. Jednakże, wobec skomplikowania możliwych zdarzeń życiowych, nawet od tak podstawowej, jak przywołana w pierwszym zdaniu, paremii rzymskiej, obecne systemy prawne przewidują szereg wyjątkowych. Polska regulacja umowy dożywocia w art. 913 kodeksu cywilnego przewiduje właśnie tego rodzaju wyjątek.
Podstawowa regulacja
Przepisy regulujące umowę dożywocia zamieszczono w dziale II tytułu XXXIV księgi trzeciej kodeksu cywilnego (tj. w art. 908 – 916 kc).
Umowa dożywocia jest umową na podstawie której w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy (czyli dożywotnikowi) dożywotnie utrzymanie. Jak stwierdzono w art. 908 § 1, nabywca nieruchomości powinien "(…) w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym". Wymienione w tym paragrafie świadczenia wskazują na charakter i cel tego stosunku zobowiązaniowego. O ile oczywistym jest że wskazane zbiorowo świadczenia mają zapewnić dożywotnikowi niezbędne środki utrzymania, o tyle konieczne jest podkreślenie tego, że w świetle kodeksowej regulacji umowy dożywocia nabywca nieruchomości jest zobowiązany osobiście spełniać nałożone na niego umową dożywocia świadczenia. Tego rodzaju konkluzja znajduje oparcie nie tylko w wykładni celowościowej, ale także w genezie tej instytucji prawnej, która kształtowała się głównie w ramach stosunków rodzinnych. W tym sensie, w literaturze przedmiotu mocno akcentuje się alimentacyjny charakter tego stosunku prawnego.
W umowie dożywocia, zgodnie z treścią art. 908 § 2 kc, nabywca nieruchomości może dodatkowo zobowiązać się do ustanowienia na rzecz dożywotnika użytkowania, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebności mieszkania lub innej służebności osobistej, albo do spełniania powtarzających się świadczeń w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku. Zamieszczone w umowie dożywocia świadczenia należą do treści prawa dożywocia. Dożywocie można zastrzec także na rzecz osoby bliskiej zbywcy nieruchomości.
O ile zbywcą nieruchomości może być wyłącznie osoba fizyczna (dożywotnik), o tyle nabywcą nieruchomości może być każdy podmiot prawa cywilnego. Ustanowienie dożywocia powinno nastąpić w umowie przenoszącej własność nieruchomości z dożywotnika na nabywcę (zawieranej w formie aktu notarialnego)(1). Zgodnie z treścią art. 912 kc, prawo dożywocia jest niezbywalne.
Art. 913 kodeksu cywilnego
Wedle treści art. 913 § 1 kc: " jeżeli z jakichkolwiek powodów wytworzą się między dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień". Polski ustawodawca wziął pod uwagę możliwość zaistnienia takich okoliczności pomiędzy stronami umowy dożywocia które spowodują, iż dalsze utrzymywanie w mocy tego stosunku prawnego będzie trudne lub wręcz niemożliwe. Z tego względu, przewidział możliwość zamiany wszystkich lub części uprawnień stanowiących pierwotnie treść zawartej między stronami umowy dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych świadczeń.
Co istotne, uprawnienie do żądania zamiany uprawnień na rentę przysługuje każdej ze stron. Uprawnienie aktualizuje się w przypadku wytworzenia się między dożywotnikiem a zobowiązanym takich stosunków, że nie można od nich wymagać by nadal pozostawali w bezpośredniej ze sobą styczności. Takie nieostre unormowanie było oczywiście zamierzone. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, dla oceny zasadności żądania strony zmiany uprawnień na rentę, nie ma znaczenia powód wytworzenia się złych stosunków(2).
Ustawodawca wyraźnie wskazuje, że można żądać zamiany wszystkich lub tylko niektórych uprawnień na rentę. Możliwa jest zatem sytuacja w której zachowane zostanie prawo dożywotnika do zamieszkiwania konkretnego pomieszczenia, natomiast obowiązek dostarczenia mu wyżywania czy ubrania zostanie zamienione na miesięczną rentę. Wysokość renty wyznacza wartość świadczeń przewidzianych w umowie dożywocia.
W świetle regulacji art. 913 § 2 kc, w wypadkach wyjątkowych, sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie. A contrario, dożywotnik który nie jest zbywcą nieruchomości nie może żądać rozwiązania umowy dożywocia.
Wydaje się, iż ustawodawca posługując się pojęciem "wyjątkowych wypadków" nie miał na myśli sytuacji w której nabywca nieruchomości nie wywiązuje się z obowiązku udzielania przewidzianych umową świadczeń na rzecz dożywotnika. Tym samym, tego rodzaju zachowanie nabywcy nieruchomości nie może stanowić podstawy rozwiązania umowy dożywocia. Dożywotnik może w takich przypadkach wytoczyć powództwo o zasądzenie zaległych świadczeń albo żądać wypłaty odszkodowania z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy(3).
Jak zauważa Sąd Najwyższy w wyroku z 9 kwietnia 1997 roku (sygn. akt III CKN 50/97) " (…) cechą wspólną wszystkich zaszłości, jakie kwalifikują wypadek z art. 913 § 2 kc, jako "wyjątkowy", jest krzywdzenie dożywotnika, agresja i zła wola po stronie jego kontrahenta, a nie samo negatywne nastawienie dożywotnika do kontrahenta (…) ". Ponadto, Sąd Najwyższy podkreślił, iż "wyjątkowość wypadku" może przejawiać się poprzez częste awantury połączone z naruszaniem nietykalności cielesnej pomiędzy stronami umowy dożywocia, niszczenie rzeczy należących do dożywotnika, usuwanie go przemocą z domu czy poniżanie jego godności osobistej. Takie rozumienie omawianego pojęcia potwierdza Sąd Najwyższy w wyroku z 15 lipca 2015 roku (sygn. akt IV CSK 42/10).
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że dla oceny tego, czy żądanie rozwiązania umowy dożywocia z przyczyn przewidzianych w art. 913 § 2 kc jest uzasadnione, bez znaczenia są przyczyny konfliktu i to która strona je spowodowała(4). Jednakże, w sytuacji w której powodem pogorszenia się stosunków pomiędzy stronami, aż do stanu w którym można mówić o "wyjątkowym wypadku", jest wyłącznie dożywotnik nie można żądać rozwiązania umowy dożywocia na tej podstawie. W takim przypadku możliwa będzie zamiana świadczeń na rentę.
Na zakończenie warto dodać, iż roszczenia z art. 913 kc, tj. roszczenie o zamianę świadczeń na rentę (art. 913 § 1 kc) oraz roszczenie o rozwiązanie umowy dożywocia (art. 913 § 2 kc) są roszczeniami wzajemnie się wykluczającymi. Tym samym, powód musi wybrać, czy zamierza pozostać w tym stosunku prawnym, lecz na zmienionych zasadach, czy też chce umowę dożywocia rozwiązać.
autor:
Tomasz Gołowienko, Kancelaria Nowosielski i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska
(1) E. Niezbecka, Komentarz do art. 908 Kodeksu cywilnego [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, LEX 2014.
(2) E. Niezbecka, Komentarz do art. 913 Kodeksu cywilnego [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, LEX 2014.
(3) Tamże.
(4) Tamże.
Treści dostarcza: Kancelaria Nowosielski Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni
