Zasada dobrowolności jako fundament skutecznej mediacji
[30.09.2016] W związku z wejściem w życie 1 stycznia 2016 roku nowych przepisów o mediacji, których celem jest upowszechnienie mediacji jako sposobu pozasądowego rozwiązywania sporu objaśnić należy fundamentalną zasadę postępowania mediacyjnego – dobrowolność.
Znajomość znaczeń jak i zakresu zasad mediacji ustawowych jak i pozaustawowych jest szczególnie istotna dla prawidłowości oraz skuteczności postepowań mediacyjnych.
Główną zasadą rozpoczęcia mediacji jest jej dobrowolność, na co wskazuje art. 1831 KPC in principio. Pod pojęciem dobrowolności w języku polskim rozumie się działanie bez przymusu oraz wynikające z własnej woli. Zasada dobrowolności w rozumieniu ustawy KPC stanowi, że niezbędnym warunkiem podjęcia mediacji jest świadomie wyrażona zgoda stron na podjęcie mediacji, która powinna być aktualna podczas jej kontynuowania oraz zakończenia. W opozycji do takiego rozwiązania sporu jest tradycyjne postępowanie sądowe, gdzie zgoda pozwanego nie jest konieczna i nie wpływa na wszczęcie, jak i dalszy przebieg postępowania, a strony, co do zasady, nie mają wpływu na rozstrzygnięcie sporu.
Dobrowolność na etapie wszczęcia mediacji
Zasadę dobrowolności można wskazać na trzech etapach postępowania mediacyjnego, wszczęciu mediacji, przebiegu mediacji (kontynuowania) oraz zakończenia. Pierwszy ze wskazanych aspektów należy sprowadzić do uzależnienia od woli uczestników postępowania rzeczywistego podjęcia mediacji. W odniesieniu do etapu wszczęcia postępowania mediacyjnego dobrowolność rozumiana jest jako zewnętrznie zakomunikowana zgoda na podjęcie mediacji. Co ciekawe, problematyczna staje kwestia wyrażenia zgody na podjęcie mediacji w sposób dorozumiany – per facta concludentia.
Uznać należy, że w przypadku braku pisemnej odpowiedzi strony na wezwanie do podjęcia mediacji przy jednoczesnym stawiennictwie w wyznaczonym terminie i miejscu, zgoda w sposób dorozumiany może zostać wyrażona. Wskazać należy, że akceptacja postępowania mediacyjnego przez stronę może mieć więc miejsce jeszcze przed wdaniem się w spór jak i w toczącym się już postępowaniu sądowym. Istotne jest, że w obecnym obrocie gospodarczym chęć skierowania sprawy na drogę postępowania polubownego jest często obligatoryjnym zapisem w umowach, poprzez wskazanie expressis verbis w treści umowy tzw. klauzuli mediacyjnej.
Często spotykanym zapisem jest zamieszczenie w treści kontraktu frazy: (…)że wszelkie spory powstałe pomiędzy stronami, wynikające z niniejszej umowy rozstrzygane będą na drodze mediacji lub innego sposobu polubownego rozwiązywania sporu. Nie można zapominać, że ustawodawca w KPC wyraźnie aprobuję starania stron zmierzające do polubownego rozwiązania sporu. Potwierdzeniem powyższego jest brzmienie art. 2021 KPC, w którym ustawodawca wskazuje, że: Jeżeli strony przed wszczęciem postępowania sądowego zawarły umowę o mediację, sąd kieruje strony do mediacji na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.
Ustawodawca wielokrotnie w przepisach KPC dotyczących mediacji wskazuje na istotność zgody stron, a więc na element realizacji zasady dobrowolności. W przypadku podejmowania mediacji na wniosek, zgodnie z dyspozycją zawarta w art. 1836 § 2 pkt. 4 KPC, mediacja nie zostaje wszczęta, gdy strona nie wyraziła na nią zgody. Również na etapie toczącego się postepowania sądowego dobrowolność przejawia się jako wyrażenie wspomnianej już wielokrotnie zgody na skierowanie stron z postępowania sądowego do mediacyjnego. Jak wynika z przepisu art. 1838 § 1 i 2 KPC, sąd może skierować strony do mediacji na każdym etapie postępowania. Szczególnie ważny jest natomiast §2 wspomnianego artykułu, który wskazuje, że mediacji nie prowadzi się, jeżeli strona w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia lub doręczenia jej postanowienia kierującego strony do mediacji nie wyraziła zgody na mediację. Obecna judykatura nie wykształciła jeszcze jednoznacznego stanowiska dotyczącego skutków braku sprzeciwu strony lub braku odpowiedzi na postanowienie kierujące strony do mediacji. Niektórzy przedstawiciele doktryny skłaniają się do stanowiska, że brak wyraźnego sprzeciwu strony oznaczać może milczącą zgodę strony na udział w mediacji. Rozstrzygnięcie w tej kwestii należy pozostawić orzecznictwu.
Etat kontunuowania mediacji
Dobrowolność w mediacji jest również składowym elementem etapu kontynuowania mediacji. Przypominając znaczenie słowa dobrowolność, czyli świadome działanie bez przymusu, należy wskazać, że strony biorące udział w mediacji mają uprawnienie do dalszego brania czynnego udziału w mediacji, jak i do rezygnacji na każdym jego etapie postępowania. Odnieść należy się przede wszystkim do art. 1831 § 1 KPC, który wskazuje swoim zakresem mediację, jako całość postępowania, od wszczęcia aż do zakończenia.
Należy wspomnieć o wprowadzeniu przez ustawodawcę ograniczenia zasady dobrowolności w mediacji. Odmowa lub wycofanie zgody na udział w mediacji nie powinna powodować negatywnych następstw dla strony. Jedynym ograniczeniem jest wprowadzenie przez ustawodawcę w art. 103 § 2 KPC sankcji za nieusprawiedliwioną odmowę podjęcia mediacji poprzez możliwość obciążenia danej strony kosztami procesu. Sankcja ta aktualizuje się dopiero w przypadku, gdy strona rezygnująca wyraziła poprzednio zgodę na mediację, a następnie bez usprawiedliwienia z niej zrezygnowała.
Zakończenie postępowania mediacyjnego
Ostatnim etap postępowania mediacyjnego, na którym istotne znaczenie ma zasada dobrowolności jest jej etap finalny. Jak wynika z przepisów ustawy, w szczególności na art. art. 18212 § 2 zd. 2 oraz §21 KPC: strony podpisują ugodę oraz przez podpisanie ugody strony wyrażają zgodę na wystąpienie do sądu z wnioskiem o jej zatwierdzenie, o czym mediator informuje strony, ustawodawca wskazał w sposób dosłowny, że zakończenie postępowania mediacyjnego następuje poprzez podpisane ugody przez strony. Nawiązując do poruszonego wcześniej problemu sposobu wyrażenia zgody na mediację oraz jej kontynuowanie, na etapie zakończenia mediacji nie może być ona dorozumiana lub milcząca. Brzmienie przywołanych przepisów wyraźnie i jednoznacznie wskazuje, że wymagane jest złożenie precyzyjnego oświadczenia woli – zgody na zawarcie ugody mediacyjnej w formie pisemnej.
Wady zasady dobrowolności
Dobrowolność w mediacji może stanowić również wadę. Począwszy od braku pewności, czy dana strona będzie uczestniczyć w postępowaniu, poprzez brak wiedzy o sposobie i charakterze działania drugiej strony, kończąc na braku gwarancji pozytywnego zakończenia sporu. Co więcej, nie można również uznać, że zgoda strony na podjęcie mediacji zawsze będzie świadomą decyzją. Zdarza się bowiem, że decyzja o podjęciu mediacji wynika z nieświadomie wprowadzonej do umowy klauzuli mediacyjnej, presji finansowej czy pod wpływem nacisków środowiska gospodarczego. Wadą jest również obecna nieznajomość instytucji mediacji, przede wszystkim jej zasad, jak i przebiegu postępowania.
Reasumując powyższe rozważania, należy wskazać, że mediacja przede wszystkim akcentuje rolę autonomii stron. Przejawia się to poprzez zależność pomiędzy bytem postępowania a zgodą, która powinna być aktualna na każdym jego etapie. Co więcej, dobrowolność daje uprawnienie do decydowania oraz kształtowania przebiegu zgodnie ze swoimi potrzebami. Zasada ta przejawia się od początku postępowania mediacyjnego do jego końca – od decyzji o wszczęciu mediacji do podpisania ugody mediacyjnej. Strona ma świadomość, że jest współodpowiedzialna za osiągnięte rezultaty w zestawieniu z obecną nieprzewidywalnością rozstrzygnięć sądu. Niestety nieznajomość zasad mediacji – ustawowych, jak i pozaustawowych, wielokrotnie stanowi przeszkodę do skutecznego przebiegu postępowania mediacyjnego.
Maciej Niedziałkowski
Treści dostarcza: Kancelaria prawna MAJCHRZAK BRANDT I WSPÓLNICY
