Uzyskanie statusu wspólnika wobec spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
[28.10.2011] Przesłanki skuteczności przejścia praw udziałowych w stosunku do spółki Kodeks spółek handlowych reguluje podobnie dla przejścia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością oraz przejścia akcji imiennych w spółce akcyjnej.
Celem kupującego w typowej transakcji kapitałowej jest przejęcie kontroli nad spółką, głównie przez nabycie pakietu kontrolnego udziałów bądź akcji. Reprezentowanie odpowiedniej części kapitału zakładowego umożliwia udziałowcowi kontrolowanie działalności spółki: albo poprzez decyzje podejmowane bezpośrednio na zgromadzeniu wspólników bądź walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, lub za pośrednictwem Zarządu, na którego wybór udziałowiec większościowy ma decydujący wpływ.
Finalizując transakcję należy jednak pamiętać, że nie zawsze samo nabycie udziałów lub akcji będzie elementem wystarczającym do przejęcia rzeczywistej – operacyjnej – kontroli nad spółką. Dotyczy to przede wszystkim transakcji na udziałach w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcjach imiennych w spółce akcyjnej.
W powyższych przypadkach, samo zawarcie umowy sprzedaży i przeniesienie tytułu prawnego do udziałów lub akcji nie wiąże się dla nabywcy z uzyskaniem jakichkolwiek uprawnień właścicielskich w stosunku do samej spółki. Przejęcie faktycznej kontroli, rozumiane jako nabycie przez nowego udziałowca praw korporacyjnych dających mu możliwość wywierania rzeczywistego wpływu na działalność spółki, wymaga podjęcia przez niego dodatkowych czynności formalnych wobec spółki.
Dwoisty charakter praw udziałowych
Omawiany problem wynika ze swoistego rozdwojenia uprawnień właścicielskich w spółkach kapitałowych. Prawo do udziału/akcji jest bowiem prawem funkcjonującym w dwóch, w zasadzie niezależnych od siebie sferach: w relacjach z osobami trzecimi oraz w relacjach z samą spółką. Posiadanie prawa do udziałów/akcji oznacza w stosunku do osób trzecich, że uprawniony traktowany jest wobec wszelkich podmiotów trzecich jako właściciel udziałów/akcji. Konsekwencją powyższego jest przede wszystkim możliwość skutecznego rozporządzania posiadanymi przez siebie udziałami/akcjami.
Właściciel może więc sprzedać udziały lub też obciążyć je prawem rzeczowym, np. zastawem lub użytkowaniem. Prawa udziałowe w zakresie stosunków z osobami trzecimi są więc wykonywane przez właścicieli w sytuacjach wyjątkowych, ograniczających się głównie do sprzedaży takich praw lub ich obciążania. Z drugiej strony to właśnie w stosunkach z osobami trzecimi uwidacznia się realna, majątkowa wartość praw udziałowych jako przedmiotu obrotu gospodarczego.
Drugą sferą, w której funkcjonują prawa udziałowe, są stosunki pomiędzy udziałowcem a spółką, tj. wszelkie uprawnienia i obowiązki uprawnionego z udziału/akcji w stosunku do samej spółki. Na prawo do udziału lub akcji w aspekcie wewnętrznym, składają się przede wszystkim takie prawa, jak: prawo do udziału w zgromadzeniach wspólników/walnych zgromadzeniach akcjonariuszy, prawo do dywidendy, prawo do informacji w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością oraz prawo pierwszeństwa do objęcia udziałów/akcji w podwyższonym kapitale zakładowym.
To właśnie uprawnienia wewnętrzne udziałowca umożliwiają mu bieżące kształtowanie i kontrolowanie działalności spółki oraz udział w jej zysku. Dlatego też kluczowego znaczenia nabiera ustalenie momentu, w którym nabywca udziałów lub akcji uzyskuje status udziałowca w relacjach z samą spółką, będący momentem nabycia wewnętrznych praw udziałowych.
Jedna akcja, dwóch właścicieli
W prawie polskim dwoistość praw udziałowych wiąże się również z odrębnym określeniem przez ustawodawcę przesłanek nabycia praw udziałowych w stosunku do osób trzecich oraz w stosunku do samej spółki. W przypadku udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, do ich przeniesienia odnoszącego skutek wobec osób trzecich, wystarczające jest zawarcie umowy zbycia w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Strony mogą przy tym samodzielnie ustalić moment przejścia własności udziałów, w związku z czym przejście własności na nabywcę następuje w większości wypadków automatycznie, w momencie zapłaty ceny lub zawarcia samej umowy.
Z kolei do przeniesienia własności akcji imiennych wymagane jest pisemne oświadczenie o ich przeniesieniu (zawarte w umowie sprzedaży lub w odrębnym dokumencie) oraz przeniesienie posiadania dokumentów akcji. W praktyce najczęściej stosowane są mechanizmy polegające na wydaniu dokumentów akcji po uzyskaniu przez sprzedającego ceny, w którym to momencie na nabywcę przechodzą prawa do akcji w stosunkach ze zbywcą oraz innymi osobami trzecimi.
Moment nabycia praw udziałowych ze skutkiem wobec osób trzecich zgodnie z powyższymi zasadami nie jest jednak jednocześnie momentem uzyskania statusu wspólnika lub akcjonariusza wobec samej spółki. Jak wspomniano powyżej, ustawodawca określił odrębnie przesłanki przejścia praw udziałowych w stosunkach z osobami trzecimi oraz w stosunkach ze spółką. W konsekwencji możliwy jest scenariusz, w którym w stosunkach zewnętrznych, właścicielem udziałów lub akcji będzie ich nabywca, podczas gdy z perspektywy spółki, udziałowcem będzie w dalszym ciągu zbywca udziałów.
W takim przypadku, pomimo skutecznego przejścia własności na nabywcę, to poprzedni właściciel będzie uprawniony do wykonywania praw udziałowych, w tym do uczestnictwa w zgromadzeniu lub do otrzymania dywidendy. Do czasu uzyskania przez nabywcę statusu udziałowca w stosunkach wewnętrznych ze spółką, posiadany przez niego tytuł prawny do udziałów lub akcji umożliwia mu jedynie ich dalszą sprzedaż lub ewentualnie obciążenie. Całość wewnętrznych praw udziałowych, zarówno korporacyjnych, jak i majątkowych, jest natomiast w dalszym ciągu wykonywana przez poprzedniego właściciela.
Uzyskanie statusu wspólnika wobec spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
Przesłanki skuteczności przejścia praw udziałowych w stosunku do spółki Kodeks spółek handlowych reguluje podobnie dla przejścia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością oraz przejścia akcji imiennych w spółce akcyjnej. W obu przypadkach ustawodawca przyjmuję fikcję, zgodnie z którą spółka, nie ma wiedzy o zmianie udziałowca. Oba mechanizmy, pomimo pewnych różnic, opierają się w związku z tym na zawiadomieniu spółki o nabyciu udziałów/akcji.
W przypadku nabycia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nabywca uzyskuje wobec spółki status wspólnika już w momencie samego zawiadomienia spółki o przejściu udziałów. Decydujący charakter ma więc w tym przypadku samo dojście do spółki informacji o zmianie właściciela udziałów.
| Art. 187 § 1 Kodeksu spółek handlowych "O przejściu udziału, jego części lub ułamkowej części udziału na inną osobę oraz o ustanowieniu zastawu lub użytkowania udziału zainteresowani zawiadamiają spółkę, przedstawiając dowód przejścia bądź ustanowienia zastawu lub użytkowania. Przejście udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz ustanowienie zastawu lub użytkowania jest skuteczne wobec spółki od chwili, gdy spółka otrzyma od jednego z zainteresowanych zawiadomienie o tym wraz z dowodem dokonania czynności." |
Nabycie wewnętrznych praw udziałowych nie wymaga więc jakiejkolwiek dodatkowej czynności Zarządu, następującej wskutek otrzymania takiego zawiadomienia. Przede wszystkim, skuteczność przejścia udziałów wobec spółki nie jest uzależniona od wpisu nabywcy do księgi udziałów prowadzonej przez Zarząd.
W związku z powyższą zasadą, zawiadomienie spółki o nabyciu udziałów staje się czynnością o pierwszorzędnym znaczeniu z perspektywy nabywcy udziałów. W praktyce transakcyjnej zawiadomienie jest dokonywane bezpośrednio po przejściu własności udziałów. Nabywcy dążą jednocześnie do bezzwłocznego uzyskania od Zarządu spółki potwierdzenia otrzymania takiego zawiadomienia.
Potwierdzenie takie stanowi bowiem podstawowy dokument umożliwiający wykazanie wobec spółki statusu wspólnika. Dokumentem potwierdzającym prawidłowe zawiadomienia spółki o nabyciu udziałów, może być również zaktualizowana księga udziałów. Sam wpis należy jednak do kompetencji Zarządu, w związku z czym nabywca ma ograniczone możliwości wpływu na dopełnienie przez Zarząd jego obowiązków w tym zakresie. Zawiadomienie powinno zostać dokonane przez "jednego z zainteresowanych". Zainteresowanymi są poprzedni oraz nowy wspólnik, przy czym w praktyce spółka powiadamiana jest przez nabywcę.
Do zawiadomienia należy dołączyć dowód przejścia udziałów. Rodzaj wymaganego dokumentu będzie w tym zakresie uzależniony od uzgodnień stron w zakresie momentu przejścia własności udziałów. W najmniej skomplikowanym scenariuszu, w którym własność udziałów przechodzi z dniem zawarcia umowy, jako dowód należało będzie przedstawić kopię umowy sprzedaży. Jeżeli jednak przejście własności będzie uzależnione od uiszczenia ceny, nabywca będzie dodatkowo zobowiązany do przedstawienia dokumentu potwierdzającego jej zapłatę.
Uzyskanie statusu akcjonariusza wobec spółki akcyjnej
W przypadku nabycia akcji imiennych w spółce akcyjnej, Kodeks również przewiduje konieczność zawiadomienia spółki o nabyciu akcji, przy czym nabycie akcji staje się skuteczne wobec spółki dopiero z chwilą dokonania przez Zarząd wpisu w księdze akcyjnej.
| Art. 343 § 1 Kodeksu spółek handlowych "§ 1 Wobec spółki uważa się za akcjonariusza tylko tę osobę, która jest wpisana do księgi akcyjnej, lub posiadacza akcji na okaziciela, z uwzględnieniem przepisów o obrocie instrumentami finansowymi." Art. 341 § 1, 2, 4 oraz 5 Kodeksu spółek handlowych "§ 1. Zarząd obowiązany jest prowadzić księgę akcji imiennych i świadectw tymczasowych (księga akcyjna), do której należy wpisywać nazwisko i imię albo firmę (nazwę) oraz siedzibę i adres akcjonariusza albo adres do doręczeń, wysokość dokonanych wpłat, a także, na wniosek osoby uprawnionej, wpis o przeniesieniu akcji na inną osobę wraz z datą wpisu. § 2 Na żądanie nabywcy akcji albo zastawnika lub użytkownika zarząd dokonuje wpisu o przeniesieniu akcji lub ustanowieniu na niej ograniczonego prawa rzeczowego. Zastawnik i użytkownik mogą żądać również ujawnienia, że przysługuje im prawo wykonywania prawa głosu z obciążonej akcji. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do zastawnika i użytkownika. § 4 Przed dokonaniem zmian w księdze akcyjnej zarząd powiadamia o swoim zamiarze osoby zainteresowane, wyznaczając im co najmniej dwutygodniowy termin dla zgłoszenia sprzeciwu. Zgłoszenie pisemnego sprzeciwu w tym terminie powoduje wstrzymanie zmiany wpisu. Osobami zainteresowanymi są osoby, których uprawnienia wpisane w księdze akcyjnej mają zostać wykreślone lub obciążone przez wpis ograniczonego prawa rzeczowego. § 5 Wnioskodawcy, o których mowa w § 2, są obowiązani przedłożyć spółce dokumenty uzasadniające dokonanie wpisu. Zarząd nie ma obowiązku badania prawdziwości podpisów zbywcy akcji i osób ustanawiających zastaw lub użytkowanie na akcji." |
Podstawą dokonania wpisu w księdze akcyjnej jest, podobnie jak w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, zawiadomienie o przejściu akcji. W przeciwieństwie natomiast do opisanej powyżej procedury zawiadamiania w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, w spółce akcyjnej podmiotem uprawnionym do wystosowania zawiadomienia jest tylko nabywca. Zawiadomienie, oprócz samej informacji o przejściu akcji, powinno również zawierać wniosek o wpis nowego akcjonariusza do księgi akcyjnej. Podobnie jak w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, do zawiadomienia należy dołączyć dokumenty uzasadniające dokonanie wpisu, a więc stanowiące dowód przejścia własności akcji.
Jako że do skutecznego przeniesienia własności akcji imiennej niezbędne jest nie tylko złożenie pisemnego oświadczenia o jej przeniesieniu, lecz również przeniesienie posiadania samego dokumentu akcji, do zawiadomienia powinny zostać dołączone dokumenty wykazujące spełnienie obu powyższych przesłanek. W zależności więc od tego, na jakim dokumencie zbywca złożył oświadczenie o przeniesieniu akcji, do zawiadomienia dołącza się kopię umowy sprzedaży lub też kopię odrębnego dokumentu zawierającego takie oświadczenie. Dowodem przeniesienia posiadania dokumentu akcji jest z kolei kopia takiego dokumentu.
W ramach procedury wpisu nabywcy akcji do księgi akcyjnej największe wątpliwości budzi art. 341 § 4 Kodeksu. Przepis ten nakłada na Zarząd spółki obowiązek powiadomienia osób zainteresowanych o otrzymanym zawiadomieniu oraz wyznaczenia im co najmniej dwutygodniowego terminu do wniesienia sprzeciwu wobec takiego zawiadomienia. Celem wprowadzenia omawianego obowiązku jest ochrona interesów osób wpisanych do księgi akcyjnej. W przypadku sprzedaży akcji obowiązek taki należy jednak uznać za zbędny, jako że podmiotami zainteresowanymi będą jedynie nabywca oraz sprzedający, a więc podmioty mające wiedzę o przejściu własności akcji.
Co więcej, w większości przypadków sprzedający jest kontraktowo zobowiązany do zapewnienia, iż Zarząd, który do momentu dokonania wpisu jest "Zarządem sprzedającego", dokona wpisu nabywcy w księdze akcyjnej. Obie strony dążą przy tym do dokonania wpisu w dniu finalizacji transakcji, a więc bezpośrednio po zawiadomieniu spółki o nabyciu akcji. Istnienie omawianego obowiązku należy więc uznać za sprzeczne z potrzebami sprawnego obrotu.
Jedynym rozwiązaniem umożliwiającym wpisanie nabywcy do księgi akcyjnej w dniu finalizacji transakcji jest dokonanie wpisu przez Zarząd wbrew obowiązkowi określonemu w art. 341 § 4 ksh, tj. z pominięciem procedury dotyczącej wyznaczenia terminu na zgłoszenie sprzeciwu. Takie działanie jest oczywiście sprzeczne z ustawą i w razie wyrządzenia szkody sprzedającemu poprzez dokonanie nieprawidłowego wpisu członkowie Zarządu ponosić będą wobec niego odpowiedzialność odszkodowawczą. Możliwość wystąpienia szkody jest jednak w takiej sytuacji wątpliwa, zwłaszcza że sprzedający przeważnie dodatkowo w umowie sprzedaży wyraża zgodę na wpis kupującego do księgi akcyjnej i zobowiązuje się nie wykonywać sprzeciwu wobec takiego wpisu.
Tego rodzaju oświadczenie sprzedającego, należy traktować wyłącznie jako zobowiązanie wobec kupującego, nieodnoszące skutku erga omnes, w związku z czym nie wyłącza ono bezprawności działania Zarządu. Z pewnością jednak, stanowi ewentualny argument przeciwko sprzedającemu w przypadku, w którym zamierzałby on dochodzić od członków Zarządu naprawienia szkody w związku z dokonanym wpisem. Niezależnie od niedoskonałości konstrukcyjnej jest to też, jak się wydaje, jedyne rozwiązanie umożliwiające stronom, sprawną finalizację transakcji w dniu przejścia własności akcji.
Istotne formalności
Samo zawarcie umowy sprzedaży, nawet w przypadku skutecznego transferu własności udziałów lub akcji, nie w każdym przypadku doprowadzi do przejęcia pełnej kontroli nad nabywaną spółką oraz możliwości wykonywania praw udziałowych wobec spółki. W przypadku nabycia udziałów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcji imiennych w spółce akcyjnej, do nabycia całokształtu uprawnień właścicielskich i tym samym przejęcia kontroli nad spółką, niezbędne jest podjęcie określonych czynności formalnych w stosunku do spółki. W przypadku nabycia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wystarczające jest przy tym formalne powiadomienie spółki o tym fakcie.
Dodatkowo, w przypadku nabycia akcji imiennych konieczne jest dodatkowo zapewnienie wpisu nabywcy w księdze akcyjnej. Omawiane czynności, pomimo swojego jedynie następczego oraz formalnego charakteru, w praktyce mają kluczowe znaczenie dla możliwości wykonywania przez nowego udziałowca jego podstawowych praw w ramach stosunków ze spółką. Z tego względu zalecane jest przypisywanie im szczególnej wagi w procesie transakcyjnym.
Jakub Salwa jest prawnikiem Działu Finansowania Koropracji w kancelarii Tomczak i Partnerzy. Specjalizuje się w obsludze transakcji kapitałowych oraz w prawie konkurencji. Doradza klientom w zakresie spraw korporacyjnych i z obszaru prawa pracy. Zajmuje się także doradztwem w zakresie prawa piłkarskiego oraz prawa zamówień publicznych. Jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji UW i aplikantem adwokackim przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie.
Treści dostarcza Tomczak i Partnerzy – Spółka Adwokacka
