Zastrzeżenie warunku w treści czynności prawnej
[14.05.2015] Możliwość zastrzeżenia warunku w czynności prawnej w istotny sposób wpływa na kształt całego stosunku prawnego. O ile ogólne reguły prawa cywilnego zakładają, że skutek czynności prawnej następuje z chwilą jej dokonania, zastrzeżenie warunku pozwala konsekwencje dokonania czynności prawnej w dogodny dla stron sposób odłożyć w czasie (i nie tylko).
Uwagi wstępne
Możliwość zastrzeżenia warunku w czynności prawnej w istotny sposób wpływa na kształt całego stosunku prawnego. O ile ogólne reguły prawa cywilnego zakładają, że skutek czynności prawnej następuje z chwilą jej dokonania, zastrzeżenie warunku pozwala konsekwencje dokonania czynności prawnej w dogodny dla stron sposób odłożyć w czasie (i nie tylko). Wskutek tego, iż podmioty prawa cywilnego mogą autonomicznie zadecydować o tym od jakiego zdarzenia przyszłego i niepewnego uzależnią wystąpienie danego skutku czynności prawnej, cały stosunek prawny pomiędzy umawiającymi się stronami zyskuje na "elastyczności". Owa warunkowa czynność prawna, zależna od wystąpienia okoliczności niepewnych, nie może być tolerowana w każdym przypadku. Dlatego, ustawodawca ogranicza możliwość zastrzegania warunku w określonych przez siebie przypadkach.
Polski ustawodawca niniejszą problematykę uregulował w dziale V tytule IV księgi pierwszej ustawy kodeks cywilny (dalej: kc), tj. w obrębie art. 89 – 94 kc.
Pojęcie i treść warunku
Art. 89 kc stanowi, iż "z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych albo wynikających z właściwości czynności prawnej, powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej można uzależnić od zdarzenia przyszłego i niepewnego (warunek)".
Warunkiem w treści czynności prawnej będzie takie zastrzeżenie, które uzależnia od zadarzenia przyszłego i niepewnego powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej. Tym samym, oznacza to iż warunek jest niczym innym, tylko składnikiem treści czynności prawnej (postanowieniem) który uzależnia jej skuteczność prawną od zadarzenia przyszłego i niepewnego(1). Warunek stanowi accidentale negotii czynności prawnej.
Najczęściej, warunek zastrzega się poprzez formułę: "jeśli zdarzy się F (warunek – fakt przyszły i niepewny) to nastąpi S (skutek czynności prawnej)". Przyszłość jak i niepewność zdarzenia należy rozumieć w sensie obiektywnym, niezależnym od wyobrażeń stron stosunku prawnego. Do realizacji określonych przez strony skutków prawnych czynności prawnej warunkowej dochodzi "automatycznie" w chwili ziszczenia się zdarzenia warunkowego. Oznacza to, że do realizacji tych skutków dochodzi bez potrzeby dokonywania jakichkolwiek dodatkowych czynności prawnych(2).
Typowe rodzaje warunków
Można wyróżnić kilka typowych rodzajów warunków.
Podstawowy podział, to podział na warunki zawieszające i rozwiązujące. Warunek zawieszający to taki, od którego spełnienia zależy powstanie skutków czynności prawnej (jeśli przebiegniesz maraton, dostaniesz rower), natomiast warunek rozwiązujący to taki, od którego spełnienia zależy ustanie skutku czynności prawnej (jeśli Pan X wynajmnie mieszkanie M pod warunkiem rozwiązującym kupna samochodu, to oznacza to, iż w momencie w którym dojdzie do kupna samochodzu "automatycznie" bez potrzeby składania wypowiedzenia wygaśnie najem mieszkania)(3). Możliwe jest łączne wystąpienie obu wspomnianych warunków jednocześnie – "jeśli wystąpi zdarzenie Z, nastąpi skutek A (rozwiązujący dany stosunek prawny) i skutek B (kreujący inny stosunek prawny)".
Warunki mogą również dzielić się na warunki zależne od woli stron (potestatywne), zależne od przypadku oraz warunki mieszane (polegające na połączeniu w zastrzeżeniu świadomego działania strony z faktem od niej niezależnym – w tej grupie mieści się np. działanie osoby trzeciej). Sporo kontrowersji wywołuje konstrukcja warunku potestatywnego, głównie przez wzgląd na to, iż w daleko idącym stopniu uzależnia ziszczenie się skutku czynności prawnej od świadomego zachowania się strony stosunku prawnego. Przez to, że konstrukcja warunku potestatywnego uzależnia jego spełnienie od woli jednej ze stron, zgłaszane są w doktrynie wątpliwości co do tego, czy tego rodzaju zastrzeżenie w ogóle mieści się w konstrukcji stosunku zobowiązaniowego(4). Tego typu zastrzeżeń nie wywołuje możliwość uzależnienia powstania lub ustania skutków czynności prawnej od zdarzenia przypadkowego (niezależnego od stron)(5). Tak samo ocenia się możliwość zastrzeżenia w treści czynności prawnej warunku mieszanego.
Doktryna wskazuje również tzw. warunki dodatnie i warunki ujemne. W tym podziale zasadnicze znaczeni ma to czy dany stan faktyczny ma ulec zmianie (warunek dodatni) czy ma pozostać niezmienny (warunek ujemny).
Warunek niemożliwy lub zabroniony
Ustawodawca w art. 94 kc(6) odniósł się do problemu zastrzeżenia przez strony w treści czynności prawnej takiego warunku (tj. zdarzenia przyszłego i niepewnego) którego realizacja jest niemożliwa, jak również przeciwnego ustawie lub zasadom współżycia społecznego. Polski ustawodawca przyjmuje, iż jeżeli w treści czynności prawnej zastrzeżono iż powstanie określonego skutku zależy od zdarzenia niemożliwego (takiego które nie jest wykonalne i nie może nastąpić) to cała czynność jest nieważna.
Natomiast, w przypadku w którym zastrzeżono, iż w razie ziszczenia się zdarzenia niemożliwego skutek czynności prawnej ma ustać, zastrzeżenie takie uważa się za niebyłe – czyli czynność prawna pozostaje w mocy, z pominięciem postanowienia o warunku. Te same reguły obowiązują w odniesieniu do zdarzeń przeciwnych ustawie, jak i przeciwnych zasadom współżycia społecznego. Polski ustawodawca stoi więc na stanowisku, że pewne warunki (z uwagi na ich treść) nie zasługują na uwzględnienie, a czasem wręcz niweczą czynność prawną której są częścią(7).
Ograniczenia w możliwości zastrzegania warunku
Generalnie, polski prawodawca dopuszcza zastrzeganie warunków zawieszających i rozwiązujących we wszystkich czynnościach prawnych. Możliwość zastrzeżenia warunku jest wyłączona w przypadku w którym ustawa tak stanowi, oraz w sytuacji w której nie pozwalają na to "właściwości czynności prawnej". W odniesieniu do niektórych kategorii czynności prawnych ustawodawca daje pierwszeństwo pewności obrotu prawnego nad możliwością swobodnego kształtowania treści stosunku zobowiązaniowego, wobec czego przeniesienie własności nieruchomości, czy ustanowienie w testamencie spadkobiercy nie może nastąpić pod warunkiem. Trzeba jednak zaznaczyć, iż przepisów wyraźnie wyłączających możliwość zamieszczenia warunku jest stosunkowo niewiele(8).
Trudniej jest wskazać grupę czynności prawnych których "właściwość" jest nie do pogodzenia z możliwością zastrzeżenia warunku. Niewątpliwie, ustawodawcy chodzi o takie czynności prawne które charakteryzują się stablinością i trwałością. Z. Radwański, wskazuje na takie czynności prawne jak np. regulujące stan cywilny człowieka (np. małżeństwo), umowy majątkowo-małżeńskie, jednostronne czynności prawokształtujące (uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli), wypowiedzenia, niektóre umowy kreujące osoby prawne(9). W każdym razie, ustalenie tego, czy właściwość danego typu czynności prawnej stoi na przeszkodzie zamieszczenia warunku każdorazowo wymaga odwołania się do skomplikowanych zabiegów interpretacyjnych.
autor:
Tomasz Gołowienko, Kancelaria Nowosielski i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska
(1) Z. Radwański (red.), System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. Tom 2, Warszawa 2008, s. 259; jak słusznie zauważa przywoływany autor, warunku w rozumieniu art. 89 kc nie należy mylić z tzw. warunkami prawnymi (condictiones iuris) które oznaczają ustanowione normami prawnymi przesłanki skuteczności normy prawnej.
(2) Tamże, s. 261; strony zastrzegły bowiem, iż po spełnieniu warunku dojdzie do ziszczenia się określonego skutku prawnego.
(3) Tamże, s. 264; o ile konstrukcja warunku zawieszającego jest stosunkowo prosta i w swej istocie sprowadza się do przesunięcia w czasie skutku czynności prawnej, o tyle konstrukcja warunku rozwiązującego może wywoływać szereg trudności związanych z likwidacją skutków które już nastąpiły.
(4) Tamże, s. 265; przykładem takiego warunku jest np. sprzedaż na próbę.
(5) Przykładowo: "jeśli piorun uderzy w twój dom, dostaniesz pieniądze".
(6) "Warunek niemożliwy, jak również warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego pociąga za sobą nieważność czynności prawnej, gdy jest zawieszający; uważa się za niezastrzeżony, gdy jest rozwiązujący".
(7) Tamże, s. 268.
(8) Tamże, s. 269.
(9) Tamże, s. 271; Z. Radwański wskazuje również na kontrowersje związane z kwestią dopuszczalności zastrzegania warunków w czynnościach procesowych.
Treści dostarcza: Kancelaria Nowosielski Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni
