Znaczenie „winy anonimowej” w obrocie gospodarczym

Znaczenie "winy anonimowej" w obrocie gospodarczym

[11.02.2016] Teoria winy anonimowej ma wyjątkowo istotne znaczenie w obrocie gospodarczym. Sprawia ona, że nie ma przeszkód w realizacji roszczeń odszkodowawczych, gdy utrudnione, a nawet niemożliwe jest wskazanie konkretnej osoby.

Wstęp

Odpowiedzialność cywilną opisać można jako przewidziany w przepisach prawnych obowiązek wynagrodzenia szkód wyrządzonych osobom trzecim. Kodeks cywilny przewiduje cztery ogólne zasady odpowiedzialności: zasadę winy, zasadę bezprawności, zasadę ryzyka oraz zasadę słuszności (por. G. Karaszewski [w:] J. Ciszewski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014). Należy jednak zasygnalizować, że klasyfikacja wspomnianych zasad jest przedmiotem licznych opracowań i spotkać można się z różnorodnymi koncepcjami na ten temat.

Chociaż obecnie podkreśla się, że żadna z zasad nie ma charakteru dominującego, podstawowe znaczenie – chociażby ze względów historycznych i aksjologicznych – przypisać można odpowiedzialności na zasadzie winy. Poszkodowany dochodzący roszczenia musi udowodnić, że winę za wyrządzoną szkodę ponosi osoba, od której domaga się odszkodowania. W reżimie odpowiedzialności na zasadzie winy podstawą dochodzenia roszczeń jest możność postawienia osobie zarzutu, iż nie zachowała się prawidłowo w sytuacji, gdy mogła i powinna tak się zachować. Powszechnie przyjmuje się, że winą jest każde zachowanie się sprzeczne z działaniem ludzi ostrożnych i szanujących prawa innych, bez względu na to, czy obowiązek takiego postępowania wynika z przepisów czy z reguł współżycia społecznego.

Truizmem jest stwierdzenie, że w obrocie gospodarczym powszechnie występują podmioty, w których działalność zaangażowanych jest jednocześnie wiele osób. W tej sytuacji pojawia się istotne pytanie – kto powinien ponieść odpowiedzialność, gdy nie jesteśmy w stanie wskazać sprawcy konkretnego zdarzenia?

Wina anonimowa

Na gruncie podobnych dylematów prawnych od początku XX wieku rozwijała się koncepcja winy anonimowej. Jej głównym założeniem była możliwość pociągnięcia określonego podmiotu do odpowiedzialności cywilnoprawnej bez konieczności wykazania zawinienia przez konkretną osobę.

Początkowo była ona swoistą fikcją prawną, albowiem nie mieściła się w klasycznych ramach teorii prawa cywilnego. Jednakże z biegiem czasu koncepcja ta zyskała uznanie w orzecznictwie, co potwierdziło jej rzeczywiste znaczenie nie tylko w teorii, ale i w praktyce prawnej.

Za prekursorski w tym zakresie uznaje się wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia 1965 roku (II Cr 2/65), w którym wskazano, że powstanie szkody wyrządzonej przez lekarza przy wykonywaniu powierzonej mu czynności generuje odpowiedzialność cywilnoprawną szpitala (a zatem Skarbu Państwa), w którym lekarz jest zatrudniony. Zarówno lekarzy, pielęgniarki, jak i innych członków personelu medycznego podczas wykonywania powierzonych im czynności uznano za funkcjonariuszy państwowych, a odpowiedzialność szpitala aktualizuje się nawet wówczas, gdy szkoda jest następstwem indywidualnego błędu w sztuce lekarskiej.

Kluczową rolę w rozwoju teorii winy anonimowej odegrała natomiast uchwała pełnego Składu Izby Cywilnej SN "Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawie odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych" z 15 lutego 1971 (III CZP 33/70), która podsumowała wyniki rozważań nad winą anonimową. Potwierdzono, że ze względu na trudności dowodowe po stronie poszkodowanych, wymóg dowiedzenia winy został złagodzony przez koncepcję winy anonimowej (inaczej bezimiennej).

Poszkodowany nie musiał dowodzić, która konkretnie osoba działała w sposób zawiniony, a wystarczające okazało się udowodnienie, że zachowanie jednej z osób wchodzących w skład struktury organizacyjnej – np. urzędu czy szpitala – nosiło znamiona winy (P. Sobolewski [w:] K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2015). Zasygnalizować należy jednak, że zasada winy nie ma zastosowania w przypadku wyrządzenia przez Skarb Państwa szkody poprzez działanie w sferze władczej (imperium).

Wina anonimowa znajduje zastosowanie również w przypadku odpowiedzialności osoby prawnej za szkody wyrządzone z winy jej organu. Praktycznym problemem związanym z dochodzeniem roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej z winy organu osoby prawnej może być bowiem najczęściej brak możliwości wskazania konkretnej osoby, której wina obciąża osobę prawną. Tymczasem konstrukcja winy anonimowej wyłącza konieczność wskazania konkretnego sprawcy, a pozwala na ogólne stwierdzenie, iż winę ponosił organ osoby prawnej.

Wypracowane do tej pory zasady dotyczące winy anonimowej znajdują pełne potwierdzenie w aktualnym orzecznictwie Sądów. Przykładowo, analizowana konstrukcja w sposób przejrzysty opisana została w wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 października 2014 r. (V ACa 674/13), który stwierdził, że dla ustalenia odpowiedzialności w oparciu o dyspozycję art. 430 k.c. nie jest konieczne identyfikowanie osób, które dopuściły się zaniedbań. Dopuszczalne jest stosowanie koncepcji winy anonimowej pozwalającej uznać winę określonej jednostki organizacyjnej na podstawie ustaleń niewłaściwego postępowania bliżej niezidentyfikowanych osób fizycznych, działających w danej strukturze. Wystarczającym bowiem jest ustalenie, że z pewnością należą do tej grupy osób, której powierzono wykonanie czynności. W praktyce oznacza to, że poprzestaje się na ustaleniu bezprawności zachowania podwładnego.

Wnioski

Podsumowując, teoria winy anonimowej ma wyjątkowo istotne znaczenie w obrocie gospodarczym. Sprawia ona, że nie ma przeszkód w realizacji roszczeń odszkodowawczych, gdy utrudnione, a nawet niemożliwe jest wskazanie konkretnej osoby – na przykład pracownika dużego przedsiębiorstwa – która mogła dopuścić się zachowania powodującego szkodę. W takim przypadku wystarczające jest ustalenie winy jednostki organizacyjnej.

autor:
aplikant radcowski Joanna Jaroszkiewicz, Kancelaria Nowosielski i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska

Treści dostarcza: Kancelaria Nowosielski Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni

Oceń ten artykuł: