Nieprawidłowości w umowach stosowanych przez firmy kurierskie
[26.06.2009] Z analizy przeprowadzonej przez Delegatury Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ("UOKiK") wynika, że prawie wszystkie wzorce umów, którymi posługują się firmy kurierskie zawierają nieprawidłowości. Szczególnie niepokojące są te wzorce, których postanowienia są sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa lub których zawartość jest tożsama z treścią postanowień wpisanych do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479 kpc.
Ponadto we wzorcach wykorzystywane są postanowienia, które mogą być uznane za klauzule abuzywne, kształtują bowiem prawa i obowiązki konsumentów w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając ich interesy (art. 385[ą] §1 kc).
Poniżej przedstawiamy informacje o ważniejszych nieprawidłowościach:
1. Postanowienia wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność firm kurierskich za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Zgodnie z przepisami prawa, firmy kurierskie winny świadczyć swoje usługi z należytą starannością wymaganą w stosunkach danego rodzaju z uwzględnieniem zawodowego charakteru prowadzonej przez nich działalności. Za nienależyte wykonanie umowy kurier może ponosić odpowiedzialność na zasadach określonych w przepisach kodeksu cywilnego (usługa pocztowa) bądź też na zasadach określonych w przepisach Prawa przewozowego i wydanego doń tzw. "rozporządzenia reklamacyjnego" (usługa przewozowa).
Jednakże, w praktyce firmy kurierskie zawierają we wzorcach umownych postanowienia, których celem jest ograniczenie, a nawet wyłączenie odpowiedzialności kuriera za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Typowe wybiegi stosowane przez firmy kurierskie, które są sprzeczne z przepisami prawa, to ograniczenie odpowiedzialności:
– z tytułu zawinionego zagubienia, ubytku lub uszkodzenia przesyłki do określonej z góry wysokości;
– za szkody pośrednie i utracone korzyści w stosunku do nadawcy, odbiorcy oraz osób trzecich;
– za szkody powstałe w razie zaistnienia pewnych okoliczności określonych w sposób nieprecyzyjny i trudny do jednoznacznego zinterpretowania;
– za opóźnienie w realizacji usługi.
2. Postanowienia przewidujące nałożenie na konsumenta kary umownej w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego
Stosownie do art. 483 §1 kc w umowie można zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nastąpi przez zapłatę określonej sumy, tj. kary umownej. Możliwość taką ustawodawca przewidział wyłącznie w odniesieniu do zobowiązania niepieniężnego. W związku z tym bezprawne jest zastrzeżenie obowiązku zapłaty kary umownej na wypadek niewykonania świadczenia pieniężnego.
Należy zauważyć, że zarówno w przypadku świadczenia usługi pocztowej, jak i świadczenia usługi przewozu, główne zobowiązanie konsumenta ma charakter zobowiązania pieniężnego. Podstawowym obowiązkiem nadawcy (konsumenta) jest zapłata określonej w umowie (cenniku) kwoty pieniędzy – ceny, podczas gdy obowiązek przedsiębiorcy ma charakter zobowiązania niepieniężnego – doręczenia przesyłki w określonym miejscu i czasie osobie wskazanej w dowodzie nadania.
Jednakże, firmy kurierskie w stosowanych przez siebie regulaminach nakładają na konsumenta obowiązek zapłaty kary umownej pomimo, że świadczenie konsumenta jest zobowiązaniem pieniężnym.
Czasami firmy kurierskie dodatkowo sankcjonują obowiązek przestrzegania postanowień umowy (regulaminu), np. odnośnie odpowiedniego zapakowania nadawanej przez konsumenta rzeczy, zastrzeżeniem na swoją rzecz kary umownej. Tymczasem czynności te są konieczne, aby prawidłowo wykonane zostało zobowiązanie główne, które w tym przypadku ma postać świadczenia pieniężnego. W związku z powyższym zastrzeżenia Prezesa Urzędu dotyczą wprowadzenia przez firmy kurierskie do swych regulaminów kary umownej w przypadku wykonywania przez konsumenta zobowiązania pieniężnego.
3. Postanowienia dotyczące ograniczenia prawa do reklamacji
Stosownie do treści art. 24 Prawa pocztowego, operator określa w regulaminie świadczenia usług pocztowych lub w umowach o świadczenie usług pocztowych warunki wykonywania i korzystania z usług pocztowych, w tym również szczegółowe zasady składania i rozpatrywania reklamacji. Z kolei w zakresie usług przewozowych prawo do dochodzenia roszczeń w postępowaniu sądowym przysługuje uprawnionemu po bezskutecznym wyczerpaniu drogi reklamacji.
Jednakże, firmy kurierskie stosują własne procedury reklamacyjne, które zdecydowanie odbiegają od standardów wyznaczonych przepisami prawa i dobrymi obyczajami. Poza dowolnym określaniem terminów dotyczących prawa do składania reklamacji firmy kurierskie w sposób różnorodny ustanawiają początek biegu terminu, od którego należy liczyć termin do wniesienia reklamacji. Ponadto firmy kurierskie niejednokrotnie uzależniają rozpatrzenie reklamacji od złożenia dokumentów, które nie są wymagane przepisami prawa.
UOKiK kwestionuje postanowienia regulaminów:
– ustanawiające w sposób naruszający interesy konsumenta początek biegu terminu, od którego należy liczyć termin do wniesienia reklamacji lub bezprawnie skracające termin do wniesienia reklamacji;
– uzależniające możliwość rozpatrzenia reklamacji od uprzedniego uiszczenia wszelkich opłat na rzecz firmy kurierskiej;
– uzależniające rozpatrzenie reklamacji od przekazania dokumentów i informacji niewymaganych przepisami prawa lub powodujące nadmiernie uciążliwe formalności;
– ograniczające możliwość uzupełnienia ewentualnych braków reklamacji lub skracające termin uzupełnienia takich braków bądź wyznaczające zbyt długi termin na rozpatrzenie reklamacji.
W każdym z wymienionych przypadków zakwestionowane postanowienia zmierzają do ograniczenia odpowiedzialności firmy kurierskiej względem konsumenta poprzez zastrzeganie dla siebie możliwości utrudnienia lub nadmiernego przedłużenia postępowania reklamacyjnego względem konsumenta.
4. Postanowienia dotyczące ograniczenia możliwości potrącenia wzajemnych roszczeń
Zgodnie z treścią art. 385[3] pkt 3 kc niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony. Firmy kurierskie w stosowanych przez siebie wzorcach umownych pozbawiają konsumentów uprawnienia do skorzystania z potrącenia przysługujących stronom roszczeń. W opinii UOKiK jest to działanie niezgodne z prawem. Stanowisko Urzędu w tym zakresie znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ("SOKiK") który uznał za niedozwolone postanowienie o treści: „Nadawcy, Odbiorcy lub Zleceniodawcy nie przysługuje prawo potrącenia kwot roszczeń od przeszłych, aktualnych bądź przyszłych należności wobec DHL Express”(wyrok SOKiK z 31 stycznia 2008 roku, sygn. XVII AmC 248/07).
5. Uprawnienia do zmiany umowy bez ważnej przyczyny
Część z analizowanych wzorców umów zawiera postanowienia, w których firmy kurierskie zastrzegają sobie prawo do zmiany umowy, w tym obowiązujących cen usług. Zastrzeżenie przez przedsiębiorcę prawa do zmiany warunków umowy pozostaje w sprzeczności z art. 385[3] pkt 10 kc, zgodnie z którym niedozwolonymi postanowieniami umownymi są postanowienia uprawniające kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie oraz z art. 385[3] pkt 20 kc, zgodnie z którym niedozwolonymi postanowieniami umownymi są postanowienia przewidujące uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy. Analizowane wzorce umów nie zapewniają konsumentom poczucia bezpieczeństwa co do stałości warunków umowy i określonych opłat.
Należy podkreślić, że art. 384 kc przewiduje możliwość zmiany treści wiążącego strony stosunku zobowiązaniowego o charakterze ciągłym poprzez jednostronną zmianę stosowanego przez przedsiębiorcę wzorca umowy. Jest to swoisty wyjątek od reguły, że zmiana umowy może nastąpić jedynie na mocy porozumienia między stronami umowy, które przejawia się najczęściej w postaci aneksu do umowy dotychczasowej. Jednak kc przewiduje możliwość zmiany jednostronnej, dokonywanej poprzez zmianę wzorca umowy, tylko w odniesieniu do stosunków umownych o charakterze ciągłym.
Należy tymczasem zauważyć, że w przypadku umowy o świadczenie usługi pocztowej czy usługi przewozu są to (w obrocie konsumenckim) umowy „jednorazowe”, a więc niemające charakteru ciągłego. Analizowane umowy są w zasadzie „konsumowane” poprzez jednorazowe wykonanie usługi i jednorazową zapłatę ceny. Można oczywiście wyobrazić sobie przedmiotowe umowy zawierane na dłuższy czas, regulujące kwestie wielokrotnego, powtarzającego się świadczenia np. umowa regulująca wysyłkę faktur operatora telefonii komórkowej przez operatora usług pocztowych, jednak stroną takiej umowy, z uwagi na jej naturę, nigdy nie będzie konsument.
W związku z powyższym należy zauważyć, że w przypadku przedmiotowych umów zawieranych z konsumentem żadne jednostronne zmiany umowy (np. przez zmianę regulaminu) nie będą dopuszczalne, a co za tym idzie postanowienia uprawniające firmę kurierską do jednostronnej zmiany warunków zawartej umowy zostało przez Prezesa UOKiK zakwestionowane ze względu na fakt, że dopuszczają jednostronną zmianę umowy niemającej charakteru ciągłego.
6. Postanowienia określające właściwość sądu
Przepisy dotyczące właściwości sądu, przed którym mogą być rozstrzygane ewentualne spory powstałe na tle umowy zawarte są w Kodeksie postępowania cywilnego. Stosownie do art. 27 kpc zgodnie z właściwością ogólną powództwo wytacza się przed sądem pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. Na gruncie tego przepisu sądem właściwym jest więc sąd wyznaczony wedle miejsca siedziby przedsiębiorcy lub miejsca zamieszkania konsumenta. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego pozwalają również na wyznaczenie sądu w oparciu o właściwość przemienną. W przypadku powództw o ustalenie istnienia umowy, rozwiązanie lub unieważnienie, jak też o odszkodowanie za niewykonanie lub nienależyte wykonania umowy, stosownie do art. 34 kpc, powództwo można wytoczyć przed sądem właściwym według miejsca wykonania umowy.
Postanowienia wyłączające możliwość wytoczenia powództwa przed sądem wyznaczonym na postawie ww. przepisów, nakazujące rozstrzygnięcie sprawy przed sądem innym niżby to wynikało z niniejszych przepisów lub ograniczające przewidziane prawem możliwości uznaje się za niezgodne z art. 385ą §1 kc. Klauzule takie uznaje się również za niezgodne z art. 385ł pkt 23 kc, w myśl którego niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.
Analogiczną ocenę postanowienia nakazującego rozstrzyganie ewentualnych sporów przed sądem wyznaczonym według miejsca siedziby przedsiębiorcy zawarł SOKiK w wyroku z 10 listopada 2004 roku (sygn. akt AmC 80/03), w którym zwrócił on również uwagę, że rozwiązanie takie stanowi duże utrudnienie dla dochodzenia roszczeń konsumenta. Przedsiębiorcy w różnoraki sposób ograniczają możliwość wyboru sądu. Najczęściej zastrzegają oni, że ewentualne spory będą rozstrzygane przed sądem właściwym ze względu na miejsce siedziby przedsiębiorcy. Inny sposób ograniczenia możliwości wyboru sądu, to wskazanie sądu w konkretnej miejscowości.
Istnieją też przypadki, że przedsiębiorcy w ogóle wyłączają możliwość wytoczenia powództwa przed sądem powszechnym i zastrzegają, że ewentualny spór może być rozstrzygnięty tylko przed sądem polubownym. Zasadniczo w pierwszej instancji sprawy są rozstrzygane przez sądy rejonowe. Nie można jednak wykluczyć sytuacji, gdy w konkretnym przypadku o większej wadze, stosownie do art. 17 kpc właściwy będzie sąd okręgowy. Z tego względu nie można w umowie zastrzec, że sądem właściwym do rozstrzygania ewentualnych sporów powstałych na tle umowy każdorazowo właściwy będzie sąd rejonowy.
Szymon Haniewicz, Kancelaria Prawna Skarbiec
Na podst. raportu o firmach kurierskich UOKiK
