Możliwość sprzedaży grobu w świetle obowiązujących regulacji prawnych
[12.11.2015] O ile niniejszy artykuł jest w pewnym sensie nieco spóźniony, o tyle poruszana w nim tematyka, od wielu już lat, niczym bumerang wraca przy okazji każdego święta Wszystkich Świętych.
Uwagi wstępne
Każdego roku, w okolicach 1 listopada, z prasy, radia i telewizji do opinii publicznej docierają doniesienia o kwitnącym procederze "handlu grobami". Według tych informacji, na forach internetowych można bez trudu znaleźć ogłoszenia w których potencjalny "sprzedawca" miejsca pochówku zachwala jego "atrakcyjną lokalizację" i "okazyjną cenę". Chętnych na taki niecodzienny "zakup" jest przy tym coraz więcej, głównie przez to, że z naturalnych i oczywistych powodów, tzw. "atrakcyjnych" miejsc na pochowanie bliskiej osoby jest coraz mniej. Władze samorządowe coraz częściej otwierają i powiększają nowe cmentarze zlokalizowane zwykle na obrzeżach miast, w odróżnieniu od starych cmentarzy na których miejsc na pochówek w zasadzie brak (poza nielicznymi wyjątkami). Tym samym, nie może dziwić to, że coraz więcej osób jest zainteresowanych kupnem czy sprzedażą grobów znajdujących się np. w alejach zasłużonych najstarszych nekropolii.
Naturalne w tym kontekście wydaje się pytanie o legalności takiej transakcji. Czy grób można rzeczywiście sprzedać? Czy taka umowa będzie w świetle polskiego prawa ważna? Czy nie jest to przypadkiem karalne? W poszukiwaniu odpowiedzi na te i inne pytania związanie z niniejszą tematyką warto sięgnąć do przepisów ustawy z dnia 31 stycznia 1959 roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. nr 11, poz. 62 z późn. zm.; dalej jako: ustawa o cmentarzach) oraz do stosownego orzecznictwa polskich sądów.
"Prawo do grobu"
Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach:
"Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:
1) pozostały małżonek(ka);
2) krewni zstępni;
3) krewni wstępni;
4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;
5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.
Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą".
Tak wyznaczonemu kręgowi podmiotów, w przypadku śmierci członka najbliższej rodziny i w konsekwencji zawarcia odpowiedniej umowy z zarządcą cmentarza przysługuje tzw. "prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej". W orzecznictwie sądów można spotkać również określenie: "prawo do grobu". W skład tak ujmowanego prawa wchodzą zarówno elementy o charakterze majątkowym, jak i osobistym (niemajątkowym). Mówiąc o osobistym charakterze "prawa do grobu", chodzi przede wszystkim o takie uprawnienia jak np. prawo do pielęgnowania grobu osoby bliskiej, do decydowania o jego wystroju, ochrony przed naruszeniami, składania wieńców, palenia zniczy, itd. Warto podkreślić, że do tej grupy uprawnień orzecznictwo zalicza również m.in. prawo do decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych(1).
Elementy majątkowe "prawa do grobu" wiążą się przede wszystkim z określonymi świadczeniami finansowymi wydatkowanymi przez podmiot określony w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach na rzecz urządzenia grobu i opłacenia miejsca pochówku. Jednakże, ugruntowane jest stanowisko wedle którego to elementy osobiste w zasadzie przeważają nad elementami majątkowymi "prawa do grobu"(2).
Od wielu lat w orzecznictwie polskich sądów dominuje stanowisko, zgodnie z którym grób nie stanowi przedmiotu odrębnej od gruntu własności ani innych, typowych praw rzeczowych. "Prawo do grobu" nie podlega również dziedziczeniu. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 grudnia 1994 roku (sygn. akt III CZP 155/94). W związku z powyższym, dokonanie sprzedaży grobu (miejsca pochówku) w świetle obowiązujących przepisów nie jest możliwe. Wynika to przede wszystkim z tego, że rzekomy "sprzedawca" (czyli najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, której z zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych przysługuje prawo do pochowania zwłok) nie dysponuje prawem własności grobu. Biorąc pod uwagę powyższe, rzekoma "sprzedaż" nie jest więc sprzedażą w myśl przepisów kodeksu cywilnego. Umowa zawarta między stronami nie wywołuje założonego przez nie skutku – nie dochodzi do przejścia prawa własności do grobu, czy "prawa do grobu".
Teoria a praktyka
Skoro osobie uprawnionej z tytułu "prawa do grobu" nie przysługuje prawo własności grobu, należy przyjąć, że zawarta pomiędzy zainteresowanymi stronami umowa "sprzedaży grobu" nie przenosi pomiędzy "zbywcą" a "nabywcą" prawa własności do grobu. W konsekwencji, należy liczyć się z tym, że zarządca cmentarza nie uwzględni takiej umowy i nie udostępni miejsca pochówku potencjalnemu "nabywcy" grobu. W związku z powyższym, należy podkreślić, że zawarcie takiej umowy wiąże się z istotnym ryzykiem zachodzącym w szczególności po stronie potencjalnego "nabywcy".
Wątpliwa z punktu widzenia obecnie obowiązującej ustawy jest teoretyczna możliwość swoistego "odstąpienia" zarezerwowanego (lub nawet "zajętego") miejsca na grób innej osobie w drodze umowy zawartej między zainteresowanymi stronami. Chodzi tu przede wszystkim o sytuację w której pewna osoba zawrze z zarządcą cmentarza umowę w której "rezerwuje" dla siebie miejsce na pochówek. Osoba która zawarła taką umowę może się teoretycznie z niej wycofać, lub odstąpić "zarezerwowane" miejsce osobie trzeciej. Wydaje się, że skuteczność takiej czynności jest w ogromnym stopniu uzależniona od treści zapisów regulaminów poszczególnych cmentarzy i praktyki ich stosowania.
Wykroczenie
Prasa opisuje przypadki w których "sprzedawca grobu" (po wcześniejszym uzgodnieniu z "nabywcą") zgłasza się do zarządcy cmentarza i podpisuje oświadczenie w którym stwierdza, że osoba która ma zostać pochowana (zgodnie z "umową") jest, zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach, jego krewnym.
Nietrudno spostrzec że mamy w takim przypadku do czynienia z poświadczeniem nieprawdy. Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy o cmentarzach: "Kto narusza przepisy niniejszej ustawy lub rozporządzeń wydanych na jej podstawie, podlega karze aresztu lub grzywny". Drugi ustęp niniejszego artykułu wskazuje, iż "orzekanie następuje w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenia". Grożąca obu stronom "transakcji" kara aresztu wynosi od 5 do 30 dni, natomiast w przypadku grzywny, wymiar kary wynosi od 20 do 5 000 zł.
autor:
Tomasz Gołowienko, Kancelaria Nowosielski i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska
(1) Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2011 roku (sygn. akt III CSK 106/11).
(2) Tamże: "(…) Elementy osobiste prawa do grobu mają charakter przeważający i są związane z określoną osobą jako prawa osobiste są niezbywalne i niedziedziczne (…)".
Treści dostarcza: Kancelaria Nowosielski Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni