Prokura łączna niewłaściwa – przełomowe orzeczenie Sądu Najwyższego
[12.03.2015] W dniu 30 stycznia 2015 r., Sąd Najwyższy w składzie 7-osobowym podjął uchwałę, zgodnie z którą niedopuszczalny jest wpis do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym jednego prokurenta z zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem zarządu.
W dniu 30 stycznia 2015 r., Sąd Najwyższy w składzie 7-osobowym podjął uchwałę (sygn. akt III CZP 34/14), zgodnie z którą niedopuszczalny jest wpis do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym jednego prokurenta z zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem zarządu. Aktualnie nie znamy jeszcze pisemnego uzasadnienia tego orzeczenia.
Uchwała jest odpowiedzią na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2014 r. (sygn. BSA I-4110-5/14), w którym zadał on pytanie "Czy możliwy jest wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, w rubryce Prokurenci, jednego, prokurenta z jednoczesnym zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem zarządu spółki?".
Na wstępie należy wyjaśnić, iż w obecnym stanie prawnym przepisy dotyczące prokury znajdują się w Kodeksie cywilnym (dalej zwanym jako "KC"), w art. 1091 – 1099,. Uprzednio regulacje jej dotyczące zawierał (nieobowiązujący już) Kodeks handlowy (dalej zwany jako "KH"). Aktualne uregulowania w większości pokrywają się z przepisami KH i zostały poddane jedynie pewnym zmianom redakcyjnym.
Prokura jest szczególnym rodzajem pełnomocnictwa, udzielanym przez przedsiębiorcę podlegającego wpisowi do rejestru przedsiębiorców. Jego zakres wynika z ustawy (KC) i jest niezwykle szeroki. Obejmuje on bowiem umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, z wyłączeniem jedynie prawa do zbycia przedsiębiorstwa, do dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz do zbycia i obciążania nieruchomości. Do tych działań jest wymagane pełnomocnictwo do poszczególnej czynności. Prokura może być udzielana kilku osobom łącznie (prokura łączna) lub oddzielnie (prokura samoistna), jak również można ją ograniczyć do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa (prokura oddziałowa).
Istota problemu
Problem właściwej reprezentacji spółki, powiązany z ustanowieniem prokury, pojawia się przy wieloosobowych zarządach spółek kapitałowych bądź w spółkach osobowych z dużą liczbą wspólników reprezentujących spółkę. Jego istota sprowadza się do pytania o dopuszczalność udzielenia prokury określonej osobie z zastrzeżeniem, że może ona działać jedynie łącznie z członkiem zarządu lub wspólnikiem spółki osobowej. Takiej prokury nie przewidują wprost przepisy KC.
Uchwała Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2001 r., III CZP 6/01
W tej kwestii wypowiedział się w dniu 27 kwietnia 2001 r. Sąd Najwyższy w składzie 3-osobowym wydając uchwałę (sygn. akt III CZP 6/01), jeszcze pod rządami przepisów KH, w której stwierdził, iż dopuszczalne jest udzielenie prokury jednej osobie z zastrzeżeniem, że może ona działać tylko łącznie z członkiem zarząd spółki lub wspólnikiem. Uchwała ta wzbudziła liczne kontrowersje, spotykając się zarówno z wieloma krytycznymi jak i aprobującymi głosami ze strony doktryny oraz sądów niższych instancji.
W uchwale Sąd Najwyższy odwołał się do względów praktycznych, przytaczając m.in. przykład spółki z dwuosobowym zarządem, w której mają prawo reprezentować ją łącznie obaj członkowie zarządu bądź jeden z nich wraz z prokurentem. Udzielenie prokury łącznej z członkiem zarządu (inaczej również – prokury łącznej niewłaściwej) może być w tym przypadku, zdaniem Sądu, niezbędne dla sprawnego funkcjonowania spółki w wypadkach choroby członka zarządu lub jego urlopu. Jednocześnie udzielenie prokury jednej osobie może nieść ze sobą zbyt duże ryzyko w kwestii bezpieczeństwa, a ustanowienie prokury łącznej może być zbyt kosztowne.
Ponadto Sąd stwierdził, iż niedopuszczenie udzielenia prokury z wspomnianym zastrzeżeniem uniemożliwiałoby w niektórych sytuacjach właściwe funkcjonowanie reprezentacji spółki przez utrudnienie korzystania z reprezentacji mieszanej. Reprezentacja mieszana wynika z art. 199 § 1 KH (obecnie art. 205 § 1 Kodeksu spółek handlowych, zwany dalej "KSH") zgodnie z którym w przypadku gdy zarząd jest wieloosobowy, sposób reprezentowania określa umowa spółki.
Natomiast jeśli umowa spółki nie zawiera żadnych postanowień w tym przedmiocie, do składania oświadczeń w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego członka zarządu łącznie z prokurentem. Jednocześnie § 3 wspomnianego artykułu stanowi, iż postanowienia z § 1 nie wyłączają ustanowienia prokury jednoosobowej lub łącznej i nie ograniczają praw prokurentów wynikających z przepisów o prokurze. Zdaniem Sądu Najwyższego przez fakt, iż ustawodawca umożliwia reprezentację mieszaną, wolno zakładać, że akceptuje on także jej optymalne wykorzystanie przez dopuszczenie udzielenia prokury z zastrzeżeniem, o którym mowa.
Dodatkowo, zdaniem Sądu Najwyższego, udzielnie określonej osobie prokury z zastrzeżeniem, że może ona działać łącznie z członkiem zarządu lub wspólnikiem, nie narusza przy tym przewidzianego w art. 61 § 3 KH (obecnie art. 1091 § 3 KC) zakazu ograniczenia prokury ze skutkiem prawnym wobec osób trzecich. W przepisie tym bowiem chodzi o ograniczenie ustalonego w art. 61 § 1 KH (obecnie art. 1091 § 1 KC) zakresu umocowania prokurenta, a wymaganie, aby prokurent współdziałał z członkiem zarządu lub wspólnikiem, podobnie jak wymaganie współdziałania przez prokurentów łącznych, dotyczy sposobu reprezentowania spółki.
Krytyka uchwały Sądu Najwyższego
Niektórzy przedstawiciele doktryny przychylili się do stanowisko Sądu Najwyższego i docenili gospodarcze ułatwienia płynące z możliwości ustanowienia prokury łącznej niewłaściwej, stwierdzając jednocześnie brak potencjalnego zagrożenia dla obrotu gospodarczego. Nie mniej liczne były jednak głosy krytyczne, iż teza opisywanej uchwały godzi w konstrukcję i istotę prokury. Tak samo istocie i konstrukcji prokury zaprzecza pogląd, zgodnie z którym jeżeli w spółce obowiązuje zasada reprezentacji łącznej, konieczne jest zawsze współdziałanie (co najmniej) dwóch osób mających prawo reprezentacji spółki, przez co konieczne jest więc zawsze współdziałanie co najmniej dwóch prokurentów, nawet wówczas, gdy osobom tym udzielono prokury jednoosobowej (Zbigniew Jara, Komentarz do Kodeksu spółek handlowych, 2014, wydanie 7).
Podobne stanowisko zajęła M. Litwińska-Werner (Komentarz do Kodeksu spółek handlowych, 2007, wydanie 3) stwierdzając, iż ten przypadek jest niedopuszczalny, jako sprzeczny z istotą prokury oraz tzw. reprezentacji łącznej. W uchwale Sądu Najwyższego doszło do zachwiania prawidłowości konstrukcji prokury jako pełnomocnictwa i zasad rządzących reprezentacją spółki przez jej organy.
Wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
We wniosku będącym przyczyną wydania powołanej na wstępie uchwały, Pierwszy Prezes SN wyraźnie wskazał, iż powyższy problem wymaga uregulowania nie tylko ze względu na istotne spory w doktrynie, ale wynikającą z uchwały (III CZP 6/01) różną praktykę sądów rejestrowych co do możliwości zarejestrowania lub nie, prokury łącznej niewłaściwej.
Ponadto liczne orzeczenia sądów niższych instancji w tej materii świadczą o konieczności jednoznacznego uregulowania tej kwestii. Wskazywano w nich, że zarówno na gruncie art. 62 KH, jak i art. 1094 KC brak jest podstaw dla tworzenia trzeciego typu prokury. Przepisy regulujące sposób udzielenia prokury, jej rodzaje oraz zakres są przepisami iuris cogentis. Tym samym wyjątki od zasady przewidzianej w art. 1091 § 2 KC powinny być interpretowane ściśle, a nie w sposób rozszerzający.
Zdaniem sądów nie budzi wątpliwości, że w art. 109 4 § 1 KC nie został przewidziany wyjątek w postaci ograniczenia prokury przez wymaganie współdziałania jedynego prokurenta z członkiem zarządu spółki. Jednocześnie nie jest to luka, którą można zapełnić drogą wykładni (tak też na gruncie KC M. Pazdan w: Kodeks cywilny, Tom I, Komentarz – Art. 1-44910, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2013, s.393). Aprobata dla konstrukcji prokury łącznej niewłaściwej podważałaby sens przepisów o prokurze i de facto o pełnomocnictwie. Prokurent dokonuje bowiem czynności prawnych w miejsce zarządu, a nie łącznie z nim. Pełnomocnictwo upoważniające do działania łącznie z mocodawcą przeczy istocie prokury.
We wniosku wskazano również na nowelizację KC w 2003 r., która wprowadziła trzeci rodzaj prokury w postaci prokury oddziałowej (art. 1095 KC), natomiast nie unormowała prokury łącznej niewłaściwej. Fakt ten dowodzi braku woli ze strony ustawodawcy do powołania, kolejnego rodzaju prokury, w postaci prokury łącznej niewłaściwej. Pogląd ten podziela również M. Litwińska-Werner (Komentarz do Kodeksu spółek handlowych, 2007, wydanie 3).
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego podniósł również, iż zakaz ograniczenia prokury ze skutkiem wobec osób trzecich, dotyczy nie tylko zakresu przedmiotowego prokury, ale także sposobu działania prokurenta, za jaki trzeba uznać warunek jego działania tylko łącznie z członkiem zarządu (tak na gruncie KH P. Bielski, Glosa, s,47).
Podsumowanie
Osobiście podzielam powyższe poglądy w kwestii krytyki możliwości ustanowienia prokury łącznej niewłaściwej. Zapis zgodnie z którym prokurent może działać jedynie wspólnie z członkiem zarządu przeczy idei prokury. Inaczej wyglądałaby sytuacja gdyby zgodnie z nią prokurent mógł działać sam, a członek zarządu mógł działać tylko łącznie z prokurentem. Wtedy ograniczenie to odnosiłoby się do członka zarządu, a nie prokurenta. W ten sposób rozumiałbym również uregulowania wynikające z art. 205 § 1 i 3 KSH, czyli wspomnianą reprezentację mieszaną. W przeciwieństwie do uzasadnienia Sądu Najwyższego przedstawionego w uchwale z dnia 27 kwietnia 2001 r. (sygn. akt III CZP 6/01), rozumiałbym regulację art. 205 KSH jako wyraźne ograniczenie prawa członka zarządu do reprezentowania spółki. Nie można z niego domniemywać zgody na potencjalne ograniczenie prawa prokurenta do reprezentowania spółki, w postaci prokury łącznej niewłaściwej.
Jednocześnie nie podzielam poglądu Sądu Najwyższego, iż powyższe ograniczenie nie narusza zakresu umocowania prokurenta zgodnie z art. 1091 § 1 KC, a tym samym nie narusza zakazu ograniczenia prokury względem osób trzecich, zgodnie z § 3 tego artykułu. Aktualnie pozostaje nam jedynie czekać na pisemne uzasadnienie do uchwały Sądu Najwyższego i docenić fakt, iż w końcu kwestia ta została ponownie przez SN przeanalizowana. Pożądanym stanem byłoby jednak jednoznaczne uregulowanie tej kwestii przez ustawodawcę.
Paweł Krzeski, Rödl & Partner
Treści dostarcza: Rödl & Partner
