Czy do podatkowej grupy kapitałowej mają zastosowanie restrykcje niedostatecznej kapitalizacji?
[15.06.2015] Przedsiębiorcy dysponują szerokim wachlarzem możliwości finansowania swoich przedsiębiorstw.
Można je podzielić na następujące rodzaje: finansowanie kapitałem, finansowanie długiem oraz finansowanie mezzanine, które jest formą pośrednią między dwoma pierwszymi wariantami. Finansowanie kapitałem sprowadza się przede wszystkim do emisji akcji lub wnoszenia wkładów do sp. z o.o. na pokrycie udziałów. Z kolei finansowanie długiem polega na udzielaniu spółce przez akcjonariuszy lub udziałowców pożyczek bądź kredytów. Finansowanie mezzanine w skrócie można określić jako dług o podwyższonym ryzku, w postaci np. pożyczki lub obligacji, który jest najczęściej zabezpieczony na poziomie właścicielskim podmiotu finansowanego, poprzez m.in. zastaw na akcjach lub udziałach.
Z dniem 1 stycznia 2015 r., weszła w życie nowelizacja ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych z 15 lutego 1992 r. (dalej jako "ustawa o CIT"), która w istotny sposób zmieniła konstrukcję tzw. "niedostatecznej (cienkiej) kapitalizacji". Zmianie uległ sposób obliczania niedostatecznej kapitalizacji m.in. poprzez nową wielkość współczynnika oraz odnoszenie go do kapitałów własnych zamiast kapitału zakładowego, jak również uwzględnienie pośredniego posiadania udziałów (akcji). Nie zmienił się jednak cel tych regulacji, którym jest "zabezpieczenie przed nadmiernym i niewspółmiernym do prowadzonej działalności finansowaniem spółek długiem poprzez wyłączenie z kosztów uzyskania przychodów części odsetek, jeżeli przekroczone zostaną wartości zadłużenia względem kapitału zakładowego [obecnie: własnego] spółek określone w ustawie o CIT" [A. Nowak (red.), Podatkowa grupa kapitałowa, 2015, wyd. 1].
Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 60 ustawy o CIT, nie uznaje się za koszt uzyskania przychodu odsetek od pożyczek udzielonych spółce przez podmiot posiadający bezpośrednio lub pośrednio nie mniej niż 25% udziałów (akcji) tej spółki albo udzielonych łącznie przez podmioty posiadające łącznie bezpośrednio lub pośrednio nie mniej niż 25% udziałów (akcji) tej spółki, jeżeli wartość zadłużenia spółki wobec podmiotów posiadających bezpośrednio lub pośrednio nie mniej niż 25% udziałów (akcji) tej spółki, uwzględniającego również zadłużenie z tytułu pożyczek, przekroczy łącznie wartość kapitału własnego spółki – w proporcji, w jakiej wartość zadłużenia przekraczająca wartość kapitału własnego spółki pozostaje do całkowitej kwoty tego zadłużenia wobec tych podmiotów, określonej na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc zapłaty odsetek od pożyczek; przepisy te stosuje się odpowiednio do spółdzielni, członków spółdzielni oraz funduszu własnego takiej spółdzielni.
Z kolei pkt 61 wspomnianego wyżej artykułu stanowi, iż kosztami uzyskania przychodu nie są odsetki od pożyczek udzielonych spółce przez inną spółkę, jeżeli w obu tych spółkach ten sam podmiot bezpośrednio lub pośrednio posiada nie mniej niż po 25% udziałów (akcji), a wartość zadłużenia spółki otrzymującej pożyczkę wobec spółki udzielającej pożyczki oraz wobec podmiotów posiadających bezpośrednio lub pośrednio nie mniej niż 25% udziałów (akcji) spółki otrzymującej pożyczkę, uwzględniającego również zadłużenie z tytułu pożyczek, przekroczy łącznie wartość kapitału własnego spółki otrzymującej pożyczkę – w proporcji, w jakiej wartość zadłużenia przekraczająca wartość kapitału własnego spółki pozostaje do całkowitej kwoty tego zadłużenia, określonej na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc zapłaty odsetek od pożyczek; przepisy te stosuje się odpowiednio do spółdzielni, członków spółdzielni oraz funduszu własnego takiej spółdzielni.
Istota problemu
Kwestia niedostatecznej kapitalizacji jest nierozerwalnie związania z "pożyczkowym" finansowaniem spółek kapitałowych. Jednocześnie zgodnie z art. 1a ustawy o CIT, spółki te po spełnieniu szeregu warunków wynikających z ustawy o CIT mogą zawiązać podatkowa grupę kapitałową (dalej jako "PGK"). Utworzenie PGK daje spółkom wiele korzyści podatkowych, m.in. mogą one rozliczać zyski oraz straty w ramach grupy, wobec PGK wyłączone jest stosowanie przepisów dotyczących cen transakcyjnych (art. 11 ustawy o CIT). Niestety polskie prawo podatkowe, w przeciwieństwie np. do niemieckich rozwiązań opodatkowania grup spółek powiązanych kapitałowo (Organschaft), nie wyłącza jednoznacznie stosowania regulacji dotyczących niedostatecznej kapitalizacji w stosunku do spółek wchodzących w skład PGK. Należałoby nawet stwierdzić, że nie wyłącza ich wcale.
Stanowisko podatników
Podatnicy uważają, że regulacje z art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 ustawy o CIT nie mają zastosowania do PGK. Argumentują, że w treści powyższych artykułów ustawodawca posługuje się pojęciem "spółki". Jednocześnie zgodnie z art. 4a pkt 21 ustawy o CIT, przez "spółkę" rozumie się spółkę będącą podatnikiem. Natomiast spółki wchodzące w skład PGK nie są podatnikami, ponieważ w czasie trwania PGK to ona jest podatnikiem. Wynika to z literalnego brzmienia art. 1 i 1a ustawy o CIT (por. m.in. interpretację indywidualną Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z dnia 29 kwietnia 2014 r., IBPBI/2/4510-144/15/AK).
Powołują się oni przy tym na orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego w kwestii podmiotowości podatkowej spółek wchodzących w skład PGK. W wyroku z dnia 1 września 2011 r. (sygn. akt II FSK 491/10) NSA orzekł, że "(…) w wyniku zarejestrowania umowy byt uzyskuje nowy podatnik, którego istnienie zależne jest od spełnienia wielu warunków, także w okresie trwania umowy. Ponadto w tym okresie spółki wchodzące w skład grupy przestają, dla potrzeb podatku dochodowego od osób prawnych, istnieć jako odrębni podatnicy". Podobnie orzekł NSA w wyroku z dnia 4 września 2014 r. (sygn. akt I FSK 1351/13) stwierdzając, iż "oznacza to, że na warunkach określonych w art. 1a ustawy o CIT podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych jest grupa kapitałowa jako całość, a nie poszczególne podmioty (spółki) wchodzące w skład tej grupy, przy czym dochody i straty poszczególnych spółek łączy się ze sobą, spółki nie płacą podatku dochodowego osobno, lecz zbiorowo, co stanowi dla nich korzyść w postaci niższej kwot podatku dochodowego". W podobnym tonie wypowiedział się NSA w wyrokach z dnia 18 września 2012 r. (sygn. akt I FSK 617/12) i z dnia 8 marca 2013 r. (sygn. akt I FSK 688/12).
W ocenie podatników wykładnia literalna, orzecznictwo NSA oraz wykładnia systemowa i celowościowa przemawiają za nieobejmowaniem przepisami dotyczącymi niedostatecznej kapitalizacji spółek wchodzących w skład PGK. Dodają, iż zgodnie z art. 27 ust. 1 ustawy o CIT zeznanie roczne o wysokości osiągniętego dochodu bądź straty składa podatnik. W przypadku zaś PGK, składa go sama PGK, poprzez spółkę wybraną do reprezentowania grupy. Nie składają go osobno spółki wchodzące w jej skład.
Jednocześnie podkreślają oni, że idea zawiązywania PGK opiera się na neutralnym wpływie na wynik PGK przychodów i kosztów transakcji realizowanych pomiędzy spółkami wchodzącymi w skład grupy. Zgodnie z powyższym przychód jednej ze spółek PGK powinien być równoważony prze koszty osiągane przez inną spółkę grupy. Pogląd ten jest szeroko akceptowany zarówno w doktrynie jak i judykaturze, dlatego świadczenia wzajemne między spółkami tworzącymi PGK powinny być neutralne podatkowo. Zdaniem podatników, stosowanie regulacji dotyczących niedostatecznej kapitalizacji do odsetek wypłacanych między spółkami należącymi do PGK naruszałoby neutralność podatkową wewnętrznych transakcji dokonywanych w ramach grupy, a przede wszystkim podważałoby logiczny sens istnienia instytucji PGK (por. m.in. interpretację indywidualną Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 24 października 2012 r., IPPB5/423-677/12-2/MW).
Podatnicy odwołują się również do wyłączenia stosowania przepisów o cenach transferowych do PGK (art. 11 ust. 8 ustawy o CIT), próbując rozszerzyć je również na przepisy dotyczące niedostatecznej kapitalizacji. Osobiście uważam, że powyższe podejście należy ocenić negatywnie [podobnie, A. Nowak (red.), Podatkowa grupa kapitałowa, 2015, wyd. 1].
Przytaczają oni ponadto orzeczenie NSA z dnia 10 stycznia 2012 r. (sygn. akt II FSK 1324/10), w którym Sąd stwierdził, iż celem wprowadzenia regulacji dotyczących niedostatecznej kapitalizacji było ograniczenie finansowania podmiotów wchodzących w skład tej samej grupy kapitałowej, poprzez udzielanie kredytów etc. Pojęcie "grupy kapitałowej" nie jest tożsame z "podatkową grupą kapitałową", dlatego powyższe przepisy nie powinny być wobec niej stosowane.
Ostatnim z licznych argumentów przytaczanych przez podatników jest regulacja art. 16 ust. 1 pkt 14 ustawy o CIT, która stanowi, że nie zalicza się do kosztów uzyskania przychodów darowizn i ofiar wszelkiego rodzaju, z wyjątkiem dokonywanych między spółkami wchodzącymi w skład PGK. W ich ocenie zgodnie z wykładnią a maiori ad minus, skoro więc w ramach PGK do kosztów uzyskania przychodów można w całości zaliczyć darowiznę, to tym bardziej do kosztów powinno się w całości zaliczać odsetki, które są quasi wynagrodzeniem za konkretną usługę finansową, z której korzysta podmiot je wypłacający i która to usługa jest związana z prowadzoną przez ten podmiot działalnością(por. m.in. interpretację indywidualną Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 24 października 2012 r., IPPB5/423-677/12-2/MW).
Stanowisko organów podatkowych
Fiskus w tej polemice prezentuje jednoznacznie negatywne stanowisko, zgodnie z którym regulacje dotyczące niedostatecznej kapitalizacji obejmują również spółki wchodzące w skład PGK.
Organy podatkowe powołują się przede wszystkim na art. 16 ust. 7b ustawy o CIT, który określa, jak należy rozumieć pożyczkę w kontekście przepisów o niedostatecznej kapitalizacji. Przez pożyczkę rozumie się umowę na podstawie której dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na rzecz biorącego pożyczkę określoną ilość pieniędzy, a ten zobowiązuje się tę samą ich ilość zwrócić dającemu pożyczkę. Rozumie się przez nią również kredyt, papiery wartościowe o charakterze dłużnym, depozyt nieprawidłowy oraz lokatę.
W ocenie organów podatkowych spółki wchodzące w skład PGK, podobnie jak inne spółki kapitałowe, podlegają przepisom ustawy o CIT i muszą się zgodnie z nią rozliczać, chociaż przewidziano wobec nich wyjątki, np. art. 7a ust. 1 czy art. 16 ust. 1 pkt 14 ustawy o CIT, które muszą być interpretowane ściśle. Dlatego "analiza art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 ustawy o CIT, prowadzi do wniosku, iż ustawodawca nie przewidział żadnych odstępstw, które stawiałyby członków grupy kapitałowej w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do innych spółek podlegających przepisom tej ustawy" (por. interpretację indywidualną Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 24 października 2012 r., IPPB5/423-677/12-2/MW).
Co prawda potwierdzają one regułę, iż transakcje wewnątrzgrupowe dokonywane w ramach PGK są neutralne podatkowo, ponieważ zwiększenie kosztów w jednej ze spółek powoduje automatycznie zwiększenie przychodu w innej. Jednak ich zdaniem nie można tej zasady odnieść do spłaty odsetek od pożyczek udzielanych między spółkami tworzącymi PGK. We wspomnianej powyżej interpretacji indywidualnej Dyrektor Izby Skarbowej w Warszawie zajął stanowisko, że spłata odsetek nie będzie neutralna podatkowo dla PGK jako całości i nie da się obronić tezy, że nie zmniejszy się podstawa opodatkowania, ponieważ "tylko część odsetek będzie mogła być zaliczona do kosztów uzyskania przychodów, a dla drugiej spółki-pożyczkodawcy cała kwota odsetek będzie przychodem podatkowym. Pożyczkobiorca będzie mógł zaliczyć tylko część odsetek do kosztów uzyskania przychodu".
Zdaniem organów, zasada neutralności podatkowej transakcji dokonywanych w ramach PGK nie dotyczy wypłaty odsetek na rzecz podmiotów bezpośrednio wchodzących w skład PGK (m.in. interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 26 sierpnia 2009 r., IPPB3/423-334/09-2/ER). Jednocześnie w poprzednim stanie prawnym dopuszczały one niestosowanie przepisów o niedostatecznej kapitalizacji w przypadku, gdy odsetki były płacone przez podmiot pośrednio powiązany z pożyczkodawcą, nawet kiedy pożyczkobiorca w wyniku restrukturyzacji stawał się bezpośrednio zależny od pożyczkodawcy (m.in. interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z dnia 2 lipca 2013 r., IBPBI/2/423-418/13/AK).
Potwierdził to również Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w orzeczeniu z dnia 12 stycznia 2011 r. (sygn. akt III SA/Wa 1052/10), w którym stwierdził, że "przepisów o cienkiej kapitalizacji nie stosuje się do odsetek od pożyczki udzielonej podatnikowi przez podmiot niepowiązany, w przypadku gdy wierzycielem podatnika z tytułu tej pożyczki stał się podmiot powiązany". Obecnie jednak po zmianie treści art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 ustawy o CIT i uwzględnienie pośredniego posiadania udziałów lub akcji wydaje się, iż nastąpi zmiana praktyki organów podatkowych w tej kwestii.
Organy powołują się również na stanowisko sądów administracyjnych, m.in. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 26 lipca 2012 r. (sygn. akt III SA/Wa 1833/12), w którym Sąd orzekł, że "z dosłownego brzmienia przepisów art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 ustawy o CIT nie można wywodzić wniosku o braku zastosowania tych przepisów do podmiotów wchodzących w skład grupy kapitałowej".
NSA w orzeczeniu z dnia 8 października 2014 r. (sygn. akt II FSK 2633/12) oddalił skargę na powyższy wyrok WSA. Jednocześnie stwierdził, że "analiza art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 ustawy o CIT nie pozwala na uznanie twierdzenia, że wolą ustawodawcy było to, że w odniesieniu do podatkowej grupy kapitałowej nie mają zastosowania zarówno te przepisy, które zostały w ustawie podatkowej wyraźnie wskazane jak i te, których ustawa wprawdzie wprost nie wskazuje, ale których stosowanie w ramach podatkowej grupy kapitałowej nie ma wpływu na jej ogólny wynik – nie zmienia podstawy opodatkowania. W przypadku przepisów o tzw. cienkiej kapitalizacji skutek podatkowy ich zastosowania lub braku zastosowania nie będzie jednakowy. Przy zastosowaniu tych przepisów do kosztów podatkowych grupy zostanie zaliczona kwota limitowana tymi przepisami, natomiast do przychodów grupy zostanie zaliczona cała kwota odsetek zapłacona, zatem wynik finansowy tej operacji będzie dodatni". Ponadto to NSA w tym samym orzeczeniu, a za nim organy podatkowe, uznały, że "najważniejszym przywilejem, który uzyskują podatkowe grupy kapitałowe, jest prawo kumulacji strat i dochodów w spółkach tworzących holding. Przedmiotem opodatkowania jest tu dochód osiągnięty w roku podatkowym, będący nadwyżką dochodów nad sumą strat we wszystkich spółkach tworzących grupę. Dochody i straty spółek określa się zgodnie z zasadami ogólnymi obowiązującymi dla osób prawnych".
Podsumowanie
Brak spójnej linii orzeczniczej sądów administracyjnych powoduje, iż każda ze stron, zarówno podatnik, jak organy podatkowe, wybiórczo przytacza orzeczenia. Chociaż wyrok NSA z dnia 8 października 2014 r. zdaje się przeważać szalę na korzyść organów. W mojej ocenie stanowisko podatników jest słuszne z gospodarczego punktu widzenia i zgodne z ideą instytucji PGK. Niemniej w świetle przeanalizowanych przepisów należy w obecnym stanie prawnym przychylić się ku stanowisku organów podatkowych i stosować regulacje dotyczące niedostatecznej kapitalizacji wobec spółek PGK. Jedynym rozwiązaniem jest stosowna nowelizacja przepisów przez ustawodawcę, która w prosty sposób rozwiałaby wątpliwości i przyznała racją jednej, bądź drugiej stronie.
Paweł Krzeski
Treści dostarcza: Rödl & Partner
