Opłaty likwidacyjne przy rezygnacji z ubezpieczeń inwestycyjnych jako niedozwolone postanowienia umowne

Opłaty likwidacyjne przy rezygnacji z ubezpieczeń inwestycyjnych jako niedozwolone postanowienia umowne

[17.10.2016] W ostatnich latach konsumenci coraz chętniej podejmowali decyzję o zawarciu umowy ubezpieczenia inwestycyjnego. Popularnymi produktami okazały się ubezpieczenia na życie związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym oraz tzw. polisolokaty, które stanowią połączenie ubezpieczenia na życie oraz lokaty bankowej.

Uwagi wstępne

W ostatnich latach konsumenci coraz chętniej podejmowali decyzję o zawarciu umowy ubezpieczenia inwestycyjnego. Popularnymi produktami okazały się ubezpieczenia na życie związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym oraz tzw. polisolokaty, które stanowią połączenie ubezpieczenia na życie oraz lokaty bankowej.

Jednym z ryzyk związanym z powyższymi produktami stała się możliwość utraty znacznej części inwestowanych środków w przypadku przedwczesnego rozwiązania umowy. Wynika to z faktu, iż towarzystwa ubezpieczeniowe poprzez odpowiednie postanowienia umowne narzucały konsumentom tzw. opłaty likwidacyjne. W konsekwencji, coraz więcej konsumentów decyduje się na wytaczanie powództw (w szczególności w postępowaniach grupowych) przeciwko towarzystwom ubezpieczeniowym, które stosują tzw. niedozwolone postanowienia umowne (inaczej klauzule niedozwolone, klauzule abuzywne).  

Podstawowa regulacja dotycząca niedozwolonych postanowień umownych

Stosownie do przepisu art. 3851 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku (Dz. U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.) Kodeks cywilny (dalej jako: "k.c.") postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Ustawodawca w treści art. 3851 § 3 k.c. definiuje postanowienia nieuzgodnione indywidualne jako te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Należy wskazać, że ciężar dowodu, iż postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje (art. 3851 § 4 k.c.).

Kolejnymi przesłankami abuzywności są: sprzeczność z dobrymi obyczajami oraz rażące naruszenie interesów konsumenta. Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (patrz: wyrok z dnia 18 listopada 2013 roku, sygnatura akt XVII AmC 12373/12, Legalis 761100)wskazał, że  poprzez dobre obyczaje należy rozumieć "(…) pewien powtarzalny wzorzec zachowań, który jest aprobowany przez daną społeczność lub grupę. Są to pozaprawne normy postępowania, którymi przedsiębiorcy winni się kierować (…) W szczególności zaś, dobre obyczaje to normy postępowania polecające nienadużywanie w stosunku do słabszego uczestnika obrotu posiadanej przewagi ekonomicznej (…)". Zgodnie z poglądem judykatury działaniem sprzecznym z dobrymi obyczajami jest tworzenie takich klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową, wynikającą z danego stosunku obligacyjnego (patrz: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2005 roku, sygnatura akt I CK 832/04, Biul. SN 2005 nr 11, PB 2006 nr 3, str. 8).

Za naruszenie interesów konsumentów należy rozumieć nie tylko naruszenie interesów ekonomicznych, ale również trzeba mieć na względzie inne rodzaje dyskomfortu konsumenta np. utrata czasu, problemy organizacyjne, naruszenie prywatności. Przedmiotowe pojęcie należy zatem ujmować bardzo szeroko. Naruszenie to musi być rażące, czyli doniosłe bądź znaczące, biorąc pod uwagę kryteria obiektywne jak i subiektywne dotyczące przedsiębiorcy i konsumenta (patrz: wyrok SOKiK jak wyżej).

Zgodnie z treścią art. 3852 k.c. oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny. Tym samym okoliczności powstałe po zawarciu umowy nie mają wpływu na ocenę spornych postanowień.

Przykładowy katalog klauzul abuzywnych został zamieszczony w przepisie art. 3853 k.c. (tzw. szare klauzule). Należy przy tym pamiętać, że jeżeli postanowienia przywołane w powyższym przepisie zostały wprowadzone do stosunku obligacyjnego w drodze indywidualnych uzgodnień ich niedozwolony charakter będzie wyłączony.

Bezskuteczność postanowień o charakterze abuzywnym wynika z mocy samego prawa. Brak jest zatem konieczności wnoszenia powództwa ustalającego na podstawie art. 189 ustawy z dnia 17 listopada 1964 roku (Dz. U. nr 43, poz. 296, z późn. zm.) Kodeks postępowania cywilnego (dalej jako: "k.p.c.").

Kontrola incydentalna postanowień umowy następuje przy rozstrzygnięciu konkretnego sporu zaistniałego między stronami, w sytuacji gdy jedna ze stron wytoczy powództwo o świadczenie. Orzeczenie wydane na skutek kontroli incydentalnej jest wiążące dla stron postępowania. Istnieje również możliwość tzw. kontroli abstrakcyjnej wzorca umowy, która nie jest związana z indywidualnym stosunkiem prawnym. Do dnia 17 kwietnia 2016 roku kontrola taka następowała w drodze przepisów art. 47936-47945 k.p.c. Po tej dacie kontrola abstrakcyjna wzorca umownego następuje w trybie administracyjnym na podstawie decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów zgodnie z przepisami art. 23a – 23d ustawy z dnia 16 lutego 2007 roku (Dz. U. nr 50, poz. 331, z późn. zm.) o ochronie konkurencji i konsumentów (dalej jako: "u.o.k.k.").

Stosownie do treści przepisu art. 23d u.o.k.k. prawomocna decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone wywiera skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji.

Czy opłaty likwidacyjne można uznać za klauzule abuzywne?

Mając na uwadze wskazane powyżej regulacje prawne należy zastanowić się, czy klauzule o opłatach likwidacyjnych są postanowieniami dotyczącymi głównych świadczeń stron, które to postanowienia w przypadku gdy zostały sformułowane jednoznacznie, nie stanowią klauzul niedozwolonych.

Na pytanie prawne o treści: "Czy świadczenie wypłacane przez ubezpieczyciela w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy ubezpieczenia na życie wraz z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym jest świadczeniem głównym czy ubocznym ?" Sąd Najwyższy (patrz: postanowienie z dnia 3 grudnia 2016 roku, sygnatura akt III CZP 87/15, Biul. SN Pr. Kar. 2016 nr 1) odmówił podjęcia uchwały. W uzasadnieniu postanowienia Sąd Najwyższy stwierdził po pierwsze, że w uzasadnieniu zagadnienia prawnego nie zostały przytoczone wprost postanowienia umowne, które miałyby podlegać kontroli sądowej w postępowaniu incydentalnym w przedmiotowej sprawie. Po drugie, zdaniem Sądu Najwyższego "(…) czym innym jest kwestia, czy dany typ klauzuli umownej może być zaliczony do postanowień określających główne świadczenie stron w rozumieniu art. 3851 § 1 zdanie drugie KC, a czym innym, czy określona, zindywidualizowana klauzula umowna, wskazana w określonym wzorcu umownym, przy uwzględnieniu całego kontekstu wiążącego strony stosunku prawnego, może być także poddana takiej samej kwalifikacji prawnej (…)".
 
Należy mieć przy tym na uwadze, że Sąd Najwyższy (patrz: uchwała Sądu Najwyższego z dnia  29 czerwca 2007 roku, sygnatura akt III CZP 62/07, OSNC 2008 nr 7-8, poz. 87, str. 115) uznał, iż "(…) pojęcie postanowień określających główne świadczenia stron rozumieć należy wąsko, jako obejmujący jedynie klauzule wprost odnoszące się do obowiązku głównego realizowanego w ramach umowy, przez określenie jego zakresu a wszelkie wątpliwości należy rozstrzygać na rzecz objęcia klauzuli kontrolą merytoryczną (…)".

Bezpośrednio co do kwestii postanowienia o opłacie likwidacyjnej zawartej w polisie wypowiedział się Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, we wspomnianym wcześniej wyroku, stwierdzając, że essentialia negotii przedmiotowej umowy stanowią ze strony pozwanej – świadczenie usług ubezpieczeniowych na rzecz konsumentów, zaś po stronie konsumenta – zapłata ceny za świadczone przez pozwanego usługi. W konsekwencji zdaniem Sądu klauzula umowna w zakresie opłat legalizacyjnych nie stanowi postanowień określających główne świadczenia stron.

Mając na uwadze powyższe należy przyjąć, że w przypadku kontroli incydentalnej wiążący jest kontekst oraz okoliczności zawarcia danego stosunku prawnego. I na takiej podstawie należy ocenić, czy dane postanowienie dotyczy świadczenia głównego.

Niemniej z charakteru omawianych umów wynika, że świadczeniem głównym po stronie ubezpieczyciela jest wypłacenie określonego świadczenia w przypadku zajścia odpowiednich okoliczności wskazanych w umowie oraz – po stronie – konsumenta zapłata składek w określonej wysokości (z reguły opłaty likwidacyjne są postanowieniami wpisanymi do ogólnych warunków umowy jako świadczenia poboczne).

Na kanwie przywołanej wcześniej sprawy SOKiK uznał za niedozwolone i zakazał towarzystwu ubezpieczeń wykorzystywania w umowach z konsumentami postanowienia wzorca umowy o treści:

"Określony procent Części Bazowej Rachunku wypłacany Ubezpieczającemu w przypadku odpisania Jednostek Funduszy z Części Bazowej Rachunku w związku z całkowitą lub częściową wypłatą świadczenia Wykupu:

Rok

Okres ubezpieczenia na dzień zawarcia umowy

Rok

Okres ubezpieczenia na dzień zawarcia umowy

15

20

25

30

15

20

25

30

1

2%

2%

2%

2%

16

 

84%

72%

61%

2

2%

2%

2%

2%

17

 

87%

74%

63%

3

20%

20%

20%

20%

18

 

90%

77%

65%

4

30%

30%

30%

30%

19

 

93%

79%

67%

5

40%

40%

40%

40%

20

 

96%

82%

69%

6

50%

50%

50%

44%

21

 

 

84%

72%

7

60%

60%

53%

45%

22

 

 

87%

74%

8

70%

65%

55%

47%

23

 

 

90%

77%

9

79%

67%

57%

48%

24

 

 

93%

79%

10

82%

69%

59%

50%

25

 

 

96%

82%

11

84%

72%

61%

52%

26

 

 

 

84%

12

87%

74%

63%

53%

27

 

 

 

87%

13

90%

77%

65%

55%

28

 

 

 

90%

14

93%

79%

67%

57%

29

 

 

 

93%

15

96%

82%

69%

59%

30

 

 

 

96%

"
SOKiK wskazał m.in., że pozwany nie wykazał, iż uregulowanie zasad wykupu jednostek uczestnictwa w przypadku wcześniejszego wypowiedzenia umowy przez konsumenta w przedmiotowej klauzuli jest uzasadnione ze względu na poniesione przez pozwanego koszty i ryzyko.

Również w sprawie toczącej się przed Sądem Najwyższym o sygnaturze akt I CSK 149/13 (patrz: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2013 roku, OSNC 2014 nr 10, poz. 103, str. 55) pozwane towarzystwo ubezpieczeniowe nie wykazało, że opłata likwidacyjna miała charakter kompensacyjny i służyła pokryciu kosztów ponoszonych przez ubezpieczyciela w związku z zawarciem umowy. W powyższej sprawie Sąd Najwyższy uznał, że przejęcie przez ubezpieczyciela całości lub znacznej części środków zgromadzonych na rachunku w oderwaniu od rozmiaru uiszczonych przez ubezpieczającego składek rażąco narusza interes konsumenta oraz prowadzi do nierówności stron tego stosunku zobowiązaniowego poprzez kształtowanie  prawi obowiązków konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami.

W konsekwencji Sąd Najwyższy stwierdził, że: "(…) postanowienie ogólnych warunków umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, przewidujące, że w razie wypowiedzenia umowy przez ubezpieczającego przed upływem 10 lat od daty zawarcia umowy, ubezpieczyciel pobiera opłatę likwidacyjną powodującą utratę wszystkich lub znacznej części zgromadzonych na rachunku ubezpieczającego środków finansowych, rażąco narusza interesy konsumenta i stanowi niedozwolone postanowienie umowne w świetle art. 3851 zd. 1 k.c (…)".

***
Wskazane powyżej orzeczenia są jednymi z wielu, w których sądy uznały postanowienia zawarte w umowach ubezpieczeń inwestycyjnych za klauzule niedozwolone. Rozwój orzecznictwa w tym zakresie jak i zwiększająca się świadomość prawna konsumentów może przyczynić się do ograniczenia stosowania klauzul abuzywnych przez towarzystwa ubezpieczeniowe w przyszłości. Co z tego punktu widzenia istotne, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów informuje, że w wyniku postępowań prowadzonych przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów towarzystwa ubezpieczeń znacząco obniżają wysokość opłat likwidacyjnych (Źródło: finanse.uokik.gov.pl).

autor:
aplikant radcowski Marta Krzyżanowska, Kancelaria Nowosielski i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska

Treści dostarcza: Kancelaria Nowosielski Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni

Oceń ten artykuł: