Duża nowelizacja prawa autorskiego
[12.09.2016] Na podstawie ustawy z dnia 11 września 2015 roku o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1639), która weszła w życie z dniem 20 listopada 2015 roku wprowadzono istotne zmiany dotyczące prawa autorskiego.
Uwagi wstępne
Na podstawie ustawy z dnia 11 września 2015 roku o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1639), która weszła w życie z dniem 20 listopada 2015 roku wprowadzono istotne zmiany dotyczące prawa autorskiego. Powyższe zmiany podyktowane zostały koniecznością implementacji stosownych przepisów prawa unijnego. Najważniejsze zmiany dotyczą między innymi: prawa dozwolonego użytku, prawa cytatu oraz dzieł osieroconych.
Dozwolony użytek
Ustawa, w dotychczasowym brzmieniu przewidywała swoisty wyjątek od ochrony praw autorskich. Mianowicie, zgodnie z art. 23 i następnymiustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 roku (Dz. U. nr 24, poz. 83, z późn. zm.; dalej jako: "p.a.p.p.")dopuszczalne było korzystanie z utworów bez zgody autora oraz bez wypłaty wynagrodzenia, w ściśle określonych przypadkach.
Chodzi tutaj zwłaszcza o tzw. wyjątek edukacyjny, ułatwiający rozpowszechnianie utworów instytucjom edukacyjnym. Omawianą nowelizacją przepisów ustawodawca polski doprecyzował i rozszerzył zakres jego działania.
Zgodnie z treścią przepisów w brzmieniu obecnie obowiązującym, organizacjom radiowym i telewizyjnym wolno przy pomocy własnych środków utrwalać utwory na potrzeby własnych nadań. Jedynym obostrzeniem jest okoliczność, zgodnie z którą w ciągu miesiąca od dnia wygaśnięcia uprawnienia do nadania utworu muszą zostać zniszczone. Opisany mechanizm znacznie ułatwia oraz przyspiesza pracę przy przygotowywaniu materiałów informacyjnych.
Ponadto, mając na uwadze cel edukacyjny oraz pracę przy badaniach naukowych, wprowadzono możliwość zwielokrotniania drobnych utworów. Dotychczasowa regulacja obejmowała jedynie fragmenty większych utworów. Jednakże wspomniane upoważnienie do rozpowszechnienia drobnych utworów jest ograniczone pod względem podmiotowym (np. do osób uczących się). Takie osoby mogą korzystać z utworów jedynie w określonym miejscu i czasie. Wprowadzono również możliwość zamieszczania wspomnianych już drobnych utworów i fragmentów innych utworów w pracach naukowych lub dydaktycznych. W takim jednak wypadku, twórca zachowuje prawo do wynagrodzenia (art. 27 i 271 p.a.p.p.).
Zmianie uległ również katalog podmiotów które mogą użyczać oraz zwielokrotniać utwory posiadane w swoich zasobach. Przed nowelizacją przepisów były to jedynie biblioteki. Natomiast teraz, na mocy znowelizowanego art. 28 p.a.p.p., taką możliwość nabyły również instytucje oświatowe, uczelnie, muzea czy archiwa. Należy przy tym zastrzec, że tylko bibliotekom przysługuje prawo pobierania wynagrodzenia za opisaną w art. 28 ust. 4 p.a.p.p. usługę.
Public lending right
Public lending right czyli tzw. prawo publicznego użyczenia oznacza prawo twórców do otrzymywania wynagrodzenia z tytułu darmowego wypożyczania egzemplarzy własnych utworów przez instytucje użyteczności publicznej. Dotychczas obowiązujące przepisy były sprzeczne z regulacjami unijnymi, ponieważ zezwalały na udostępnianie dzieł jedynie w sposób nieodpłatny. Powyższa konstrukcja, rekomendowana przez prawo unijne, ma na celu ułatwienie rozwoju twórczości w językach ojczystych krajów UE przy jednoczesnym wynagradzaniu twórców za ich pracę. Należy zauważyć, że nie tylko autor jest uprawniony do uzyskania zapłaty, ale również tłumacz, współautor czy wydawca. Wymogiem jest złożenie odpowiedniego oświadczenia. Wysokość przyznawanej kwoty jest natomiast uzależniona od ilości użyczeń w każdym roku kalendarzowym i ustalana jest przez organizację zbiorowego zarządzania (finansowaniem zajmuje się minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego)*.
Prawo cytatu
Prawo cytatu jest jedną z form prawa dozwolonego użytku. Polega na umożliwieniu przytoczenia urywków rozpowszechnionego już wcześniej utworu bez konieczności uzyskania zgody autora. Ważnym rozszerzeniem katalogu możliwości, jest wprowadzenie możliwości cytowania w całości utworu plastycznego czy fotograficznego, która to możliwość, w dotychczas obowiązującym porządku prawnym, była w zasadzie wyłączona (znowelizowany art. 29 p.a.p.p.: "Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości").
Nowelizacja wprowadza również pewne ułatwienia dla osób które w swojej działalności artystycznej posługują się takimi środkami wyrazu jak parodia, pastisz czy karykatura. Wspomniane ułatwienia polegają na umożliwieniu dostępu do materiału źródłowego osobom chcącym przedstawić utwór w sposób prześmiewczy lub humorystyczny bez obowiązku uiszczania przy tym wynagrodzenia na rzecz autora. Należy jednak pamiętać, że korzystanie z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, może nastąpić wyłącznie w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości (art. 291 p.a.p.p.).
Kolejną nowością jest art. 292 p.a.p.p. który zezwala na tzw. "niezamierzone wykorzystanie utworu". Użyte przez ustawodawcę sformułowanie może wydać się nieco kontrowersyjne. W uzasadnieniu do projektu nowelizacji wskazano, że omawiany przepis dotyczy sytuacji, w których wykorzystanie utworu zostało spowodowane bez świadomości lub chęci użytkownika. Taka sytuacja może mieć miejsce np. podczas transmisji radiowej lub telewizyjnej, gdy w tle można usłyszeć określony utwór muzyczny**. Oczywistym jest, że nie jest łatwo zapobiec tego typu sytuacji, w konsekwencji czego polski ustawodawca uznał, że warto powyższą kwestię poddać stosownej regulacji prawnej.
Utwory osierocone
Omawiana nowelizacja prawa autorskiego reguluje również ważki problem tzw. "utworów osieroconych" (art. 355 – 359 p.a.p.p.).
Utworami osieroconymi są:
- utwory opublikowane w książkach, dziennikach, czasopismach lub innych formach publikacji drukiem,
- utwory audiowizualne, a także utwory zamówione lub włączone do utworów audiowizualnych lub utrwalone na wideogramach, w zakresie korzystania z utworu audiowizualnego lub wideogramu jako całości,
- utwory utrwalone na fonogramach
– znajdujące się w zbiorach podmiotów, o których mowa w art. 355 ust. 2, jeżeli uprawnieni, którym przysługują autorskie prawa majątkowe do tych utworów w zakresie pól eksploatacji wymienionych w art. 355 ust. 2, nie zostali ustaleni lub odnalezieni pomimo przeprowadzenia poszukiwań, o których mowa w art. 356.
Powyższy problem dotyczy głównie instytucji oświatowych, badawczych i kulturowych. Na mocy nowych przepisów, uzyskały one prawo do zwielokrotniania takich utworów (pobierając przy tym wynagrodzenie). Zebrany dochód musi zostać przeznaczony na digitalizację utworów lub ich publiczne udostępnianie. Należy jednak pamiętać, że przed udostępnieniem "osieroconego utworu" należy dochować należytej staranności przy poszukiwaniu podmiotu, któremu przysługują autorskie prawa majątkowe.
Co więcej, każdy utwór uznany za osierocony podlega rejestracji w europejskiej bazie danych, która ma na celu przeciwdziałanie łamaniu praw autorskich. Dzięki powyższej instytucji, uprawniony, który dowie się o istnieniu utworu, do którego przysługują mu prawa, może zgłosić do nich roszczenie. Należy podkreślić, że w tym kontekście, omawiana nowelizacja znajduje największe uzasadnienie w stosunku do utworów plastycznych i fotograficznych. W praktyce okazuje się, że to właśnie tego rodzaju utwory nastręczają największych problemów przy poszukiwaniu ich twórców.
Utwory out – of – commerce
Nowo obowiązujące przepisy regulują również problematykę tzw. utworów out-of -commerce, czyli utworów wyłączonych z obrotu handlowego, których wykorzystanie było dotychczas niemożliwe (art. 3510 – 3512 p.a.p.p.). Takimi utworami są dzieła opublikowane w książkach, dziennikach lub w innych publikacjach drukiem, które nie są dostępne dla odbiorców, a jednocześnie pozostają przedmiotem zainteresowania pewnego kręgu podmiotów.
Rozpowszechnianie utworów out of commerce, może być przeznaczone na cele niekomercyjne i udostępniane przez ściśle określone podmioty, takie jak archiwa, instytucje oświatowe i badawcze. Tak jak w przypadku utworów osieroconych, również i w tym przypadku stworzono dla nich odpowiedni wykaz, ułatwiający późniejsze dochodzenie praw przez twórców.
Podsumowanie
Nowelizacja przepisów prawa autorskiego dokonana przywołaną ustawą w znacznym stopniu zwiększa możliwości wykorzystywania utworów przez osoby trzecie. Wprowadzone zmiany mają na celu rozpowszechnianie dzieł dotychczas wyłączonych z obrotu. Przyjęty przez polskiego ustawodawcę kierunek zmian można z pewnością zaaprobować, wyrażając przy tym nadzieję, że z biegiem czasu, podejmowane inicjatywy ustawodawcze w jeszcze dalej idącym stopniu pozwolą przystosować przepisy polskiej ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych do wymagań stawianych przez współczesny (dynamiczny i coraz bardziej elastyczny) rynek praw autorskich.
autor:
Anna Czechowska, Kancelaria Nowosielski i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska
* patrz art. 351 – 354 p.a.p.p.
** Istotne przy tym jest to, aby przypadkowo wykorzystywany utwór nie miał znaczenia dla przeprowadzanej transmisji – pozwoli to wykluczyć wszelkie wątpliwości dotyczące zamierzeń autora.
Treści dostarcza: Kancelaria Nowosielski Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni
