Roszczenie z tytułu niesłusznego wzbogacenia w świetle art. 59 prawa czekowego
[13.03.2015] Prawo czekowe uregulowane jest ustawą z 28 kwietnia 1936 roku (Dz. U. nr 37, poz. 283 z późn. zm.). W dziale XI niniejszej ustawy zamieszczono przepis art. 59 regulujący kwestię roszczeń z tytułu niesłusznego wzbogacenia.
Uwagi wstępne
Warto zadać sobie pytanie, czy "niesłuszne wzbogacenie" z art. 59 prawa czekowego jest treściowo tożsame z "bezpodstawnym wzbogaceniem" z art. 405 kodeksu cywilnego? Jeśli tak, to w jaki sposób należy rozstrzygnąć kolizję tych dwóch norm?
Związki między art. 59 prawa czekowego a art. 405 kodeksu cywilnego
W art. 59 ust. 1 prawa czekowego ustawodawca wskazał, iż: "wystawca, którego zobowiązanie czekowe wygasło wskutek przedawniena lub zaniedbania czynności zachowawczych jest zobowiązany wobec posiadacza czeku, o ile z jego szkodą niesłusznie się wzbogacił".
Pojęcie "niesłuszne wzbogacenie" zostało przejęte z regulacji Kodeksu zobowiązań z 1933 roku. Takie samo pojęcie znajdziemy w art. 76 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 roku prawo wekslowe (Dz. U. nr 37, poz. 282 z późn. zm.).
Już po pobieżnej analizie omawianego przepisu na myśl przychodzi regulacja z art. 405 kodeksu cywilnego. Wśród przedstawicieli doktryny prezentowane są trzy główne koncepcje rozstrzygania konfliktu między przepisem art. 59 prawa czekowego a art. 405 kodeksu cywilnego.
Pierwsza grupa komentatorów skłania się do przyjęcia stanowiska zgodnie z którym roszczenie z prawa czekowego ma wobec bezpodstawnego wzbogacenia z art. 405 kodeksu cywilnego charakter lex specialis, wobec czego jest roszczeniem samodzielnym. Druga grupa przychyla się do stanowiska wedle którego do art. 59 prawa czekowego należy bezpośrednio stosować przepisy kodeksu cywilnego w zakresie bezpodstawnego wzbogacenia. Ostatnia grupa przedstawicieli doktryny uznaje, iż należy przyjąć stanowisko pośrednie. Zgodnie z tą koncepcją, roszczenie z art. 59 prawa czekowego jest szczególnym rodzajem bezpodstawnego wzbogacenia z art. 405 kodeksu cywilnego. Wobec tego, przepisy kodeksu cywilnego w tym zakresie należy stosować posiłkowo(1).
Regulacja art. 59 prawa czekowego
Roszczenie z art. 59 prawa czekowego jest roszczeniem subsydiarnym i wtórnym wobec pierwotnych roszczeń czekowych. Należy jednak podkreślić, iż omawiane roszczenie nie jest roszczeniem czekowym, lecz roszczeniem na podstawie czeku.
Warunkami powstania roszczenia z art. 59 prawa czekowego są:
- ważność czeku,
- wygaśnięcie zobowiązania czekowego,
- wzbogacenie wystawcy,
- szkoda posiadacza czeku.
Oceniając zasadność roszczenia z tytułu niesłusznego wzbogacenia z art. 59 prawa czekowego należy w pierwszej kolejności rozstrzygnąć o tym, czy czek na podstawie którego dochodzone jest roszczenie, jest ważny. Istotne jest również ustalenie tego, czy osoba występująca z takim roszczeniem jest w posiadaniu tego czeku. Należy w tym miejscu podkreślić, iż nie jest możliwedochodzenie roszczeń z tytułu niesłusznego wzbogacenia na podstawie czeku in blanco.
Jedną z przesłanek aktualizacji omawianego roszczenia jest wygaśnięcie zobowiązania czekowego wskutek przedawnienia albo zaniedbania czynności zachowawczych. Wygaśnięcie musi nastąpić wobec wszystkich wierzycieli (musi mieć charakter bezwzględny)(2). W sytuacji w której posiadaczowi czeku przysługuje roszczenie czekowe przeciwko dłużnikowi czekowemu, dochodzenie roszczenia z art. 59 prawa czekowego jest wykluczone. Co ważne, roszczenie z tytułu niesłusznego wzbogacenia może być uzasadnione tylko o tyle, o ile posiadacz czeku utracił wszystkie prawa wynikające z czeku.
Istotnym warunkiem powstania analizowanego roszczenia jest wzbogacenie wystawcy czeku. Niniejsza przesłanka jest związana z ostatnią, tj. ze szkodą posiadacza czeku. Ich łącznie zaistnienie jest warunkiem aktualizacji roszczenia o niesłuszne wzbogacenie. O wzbogaceniu wystawcy może być mowa wtedy, kiedy wystawca otrzymał za czek towar lub zwolnienie z zobowiązania, a sam nie dostarczył żądanego pokrycia albo gdy jego zobowiązanie uległo przedawnieniu lub wygasło wskutek zaniedbania przez posiadacza czynności zachowawczych(3).
Wydaje się, iż wzbogacenie należy oceniać według wartości z chwili otrzymania wzbogacenia. Z procesowego punktu widzenia, ważne jest to, iż ciężar dowodu co do zaistnienia niesłusznego wzbogacenia ciąży na posiadaczu czeku.
Aby można było mówić o aktualizacji roszczenia z tytułu niesłusznego wzbogacenia, konieczne jest istnienie szkodu posiadacza czeku. Warto bowiem podkreślić, iż samo wzbogacenie wystawcy czeku nie jest równoznaczne z zaistnieniem szkody po stronie posiadacza czeku. O szkodzie posiadacza czeku można mówić wtedy, kiedy utracił on prawa czekowe z powodu przedawnienia lub zaniedbania czynności zachowawczych przeciwko wszystkim zobowiązanym. Rozmiar szkody należy oceniać przez pryzmat łączącego strony stosunku pozaczekowego. Nie jest wymagane by szkoda obejmowała całą sumę czekową.
Zakres podmiotowy roszczenia z art. 59 prawa czekowego
Zgodnie z treścią art. 59 prawa czekowego, podmiotem uprawnionym do dochodzenia roszczenia z tytułu niesłusznego wzbogacenia jest posiadacz weksla. Podmiotem zobowiązanym z tego roszczenia będzie natomiast niesłusznie wzbogacony kosztem posiadacza czeku wystawca którego zobowiązanie czekowe wygasło wskutek przedawnienia lub zaniedbania czynności zachowawczych. Omawiane roszczenie nie słuzy przeciwko poręczycielom, ani przeciwko trasatowi.
Przedawnienie roszczenia z tytułu niesłusznego wzbogacenia
W art. 59 ust. 2 prawa czekowego uregulowano kwestię przedawnienia przedmiotowego roszczenia. Z uwagi na to, że omawiane roszczenie nie jest roszczeniem czekowym, nie podlega ono zasadom prawa czekowego. Zastosowanie znajdą odpowiednie normy prawa cywilnego(4).
Jak wskazuje ustawodawca: "roszczenie z tytułu niesłusznego wzbogacenia ulega przedawnieniu z upływem lat trzech, licząc od dnia wygaśnięcia zobowiązania czekowego". Bieg terminu przedawnienia może ulec zawieszeniu oraz możliwe jest jego przerwanie (zgodnie z treścią art. 121-124 kodeksu cywilnego).
autor:
Tomasz Gołowienko, Kancelaria Nowosielski, Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska
(1) M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 785
(2) Tamże, s. 786
(3) Tamże, s. 787
(4) Tamże, s. 788
Treści dostarcza: Kancelaria Nowosielski Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni
