Impossibilium nulla obligatio est

Impossibilium nulla obligatio est

[11.12.2015] Można dość bezpiecznie zakładać, że prawie każdy zgodzi się ze stwierdzeniem, że "umów należy dotrzymywać".

Uwagi wstępne

Można dość bezpiecznie zakładać, że prawie każdy zgodzi się ze stwierdzeniem, że "umów należy dotrzymywać". Wspomniana formuła: "pacta sunt servanda", wywodząca się jeszcze ze starożytnego Rzymu, funkcjonuje obecnie jako zasada dla całego systemu prawa prywatnego. Przyjęcie odmiennego założenia nie tylko stawiałoby pod poważnym znakiem zapytania cały systemu prawa cywilnego, ale w zasadzie likwidowałoby wszelkie podstawy cywilizowanego systemu prawnego w jego obecnym kształcie.

Jedną z równie doniosłych zasad, jest mająca swe źródło również w prawie rzymskim zasada, wedle której "nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych". Trudno bowiem wyobrazić sobie sprawnie funkcjonujący system prawny który dopuszcza zawieranie umów niemożliwych do zrealizowania(1).

Polski ustawodawca wyraża zasadę "impossibilium nulla obligatio est" w art. 387 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku (Dz. U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.) kodeks cywilny (dalej jako: "kc"). Warto bliżej przyjrzeć się niniejszej regulacji, głownie przez wzgląd na niebagatelne implikacje uznania konkretnego świadczenia, za świadczenie niemożliwe do spełnienia.

Niemożliwe, czyli jakie?

Jak wskazuje się w art. 387 § 1 kc: "Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna". Warto w związku z brzmieniem przepisu z art. 387 § 1 kc zadać pytanie o to, jakimi cechami powinna charakteryzować się niemożliwość świadczenia skutkująca nieważnością zobowiązania. W orzecznictwie i literaturze przedmiotu trafnie przyjmuje się, że z niemożliwością świadczenia mamy do czynienia wtedy, kiedy niemożliwość świadczenia ma charakter obiektywny, pierwotny (uprzedni) i trwały (nieprzemijający).

Obiektywna niemożliwość świadczenia oznacza taką sytuację, w której świadczenia nie jest w stanie spełnić ani dłużnik, ani nikt inny, przy czym taka ocena uzasadniona jest ograniczeniami wynikającymi z praw natury oraz stanu wiedzy i techniki.

Tak rozumianej obiektywnej niemożliwości świadczenia przeciwstawić należy subiektywną niemożliwość świadczenia. Subiektywną niemożliwością świadczenia będzie sytuacja, w spełnienie świadczenia przez konkretnego dłużnika (z uwagi na jego indywidualne cechy) jest niemożliwe. W niniejszym przypadku chodzi zatem o sytuację w której świadczenie będące przedmiotem zobowiązania jest co do zasady "wykonalne" (lecz nie dla dłużnika – z różnych przyczyn). Jak podnosi się w literaturze przedmiotu, istniejąca w chwili zawarcia umowy indywidualna sytuacja podmiotu, który zobowiązuje się spełnić określone świadczenie, nie ma znaczenia dla ważności umowy w świetle art. 387 § 1 KC(2).

Przyjmuje się, że indywidualna sytuacja podmiotu zawierającego umowę może mieć znaczenie dla oceny tego, czy w danych okolicznościach sprawy, podmiot zobowiązujący się wykonać określone świadczenie nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania (art. 471 kc), chyba że niemożność wykonania zobowiązania jest następstwem przyczyn, za które nie ponosi odpowiedzialności.

Należy w tym miejscu wskazać, że obiektywne ujęcie niemożliwości świadczenia wiąże się z koniecznością przywiązania wagi do przedmiotu świadczenia a nie do sytuacji konkretnego dłużnika. W konsekwencji, przyjmuje się, że z niemożliwością świadczenia w rozumieniu art. 387 § 1 kc będziemy mieli do czynienia wtedy, kiedy niemożliwość spełnienia określonego świadczenia jest tego rodzaju, że każdy na miejscu strony zobowiązanej do świadczenia nie byłby w stanie go spełnić. Oznacza to, że niemożliwym do spełnienia świadczeniem będzie np. świadczenie polegające na zobowiązaniu się do wybudowania budowli której konstrukcja jest niemożliwa do uzyskania w świetle powszechnych praw fizyki, bądź świadczenie polegające na uzyskaniu stopu nieistniejących metali.

Pierwotna (uprzednia) niemożliwość świadczenia oznacza sytuację w której niemożliwość spełnienia danego świadczenia zachodziła już w chwili zawarcia umowy. Jeżeli (z jakichkolwiek przyczyn) spełnienie świadczenia okazało się niemożliwe już po zawarciu umowy (a w chwili jej zawarcia było możliwe) to umowa pozostaje ważna. W tym ostatnim przypadku zastosowanie znajdą inne przepisy – np. przepis art. 475 kc.

Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, trwałość niemożliwości świadczenia, o której mowa w art. 387 § 1 kc oznacza, że nie może ona mieć charakteru przemijającego(3). Innymi słowy, niemożliwość spełnienia świadczenia oznacza, że spełnienie danego świadczenia jest niemożliwe i że stan ten nie ulegnie zmianie. Nie można przy tym zapominać, że czym innym jest dopuszczalna w świetle obowiązujących przepisów umowa o świadczenie przyszłe (czyli taka umowa, której przedmiot świadczenia dopiero powstanie). Zgodne z prawem jest również zawarcie takiej umowy, w której zastrzeże się, że dłużnik spełni świadczenie wtedy, kiedy stanie się ono możliwe(4).

Ustawodawca wskazuje, że umowa o świadczenie niemożliwe jest bezwzględnie nieważna. Zatem, jak słusznie podnosi się w literaturze przedmiotu umowa nie wywołuje żadnych przewidzianych w niej skutków prawnych, przy czym nie ma znaczenia to czy którakolwiek ze stron o niemożliwości świadczenia (własnego lub drugiej strony) wiedziała(5).

Wybrane przykłady z orzecznictwa

Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 5 grudnia 2013 roku (sygn. akt I ACa 572/13) wskazał na różnice pomiędzy obiektywną niemożliwością świadczenia a subiektywną niemożliwością świadczenia: "(…) Sąd Okręgowy prawidłowo wskazał, że niemożliwość świadczenia, o jaką chodzi w tym przepisie, powinna mieć charakter obiektywny. Oznacza to taką sytuację, w której umówionego świadczenia nie jest w stanie spełnić nie tylko konkretny dłużnik, ale w ogóle jakakolwiek inna osoba. Stanowisko takie jest powszechnie aprobowane w doktrynie i w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w którym wskazuje się, że zgodnie z art. 387 § 1 KC świadczenie niemożliwe to takie zachowanie zobowiązanego, które nie może być zrealizowane według kryteriów obiektywnych przez żadną osobę (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2011 r., sygn. akt III CSK 217/2010) i które jest rzeczywiście niewykonalne (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2002 r., sygn. akt III CKN 1015/99).

W tym kontekście zauważyć można, że już nawet z uzasadnienia złożonego przez pozwaną wniosku dowodowego oraz mających podlegać udowodnieniu okoliczności, wskazanych w sprzeciwie, a następnie powtórzonych w apelacji, wprost wynika, że w sprawie nie zachodzi wypadek obiektywnej niemożliwości świadczenia w rozumieniu art. 387 KC. Pozwana zmierzała bowiem do wykazania, że to konkretnie powód nie był w stanie wywiązać się z wykonania przyjętego na siebie w umowie stron zobowiązania. Nie twierdziła ona, że takie świadczenie, tj. odebranie od jej dostawców oleju rzepakowego dostarczonego drogą morską, jego przechowywanie (magazynowanie) i wydawanie na autocysterny lub na transport kolejowy, w ogóle było niemożliwe do wykonania przez kogokolwiek, lecz odnosiła to wyłącznie do sytuacji powoda. Abstrahując od ustaleń Sądu pierwszej instancji, z których wynikała nieprawdziwość takiego twierdzenia pozwanej, stwierdzić więc należy, że skarżącej chodzi o tzw. subiektywną niemożliwość świadczenia (określaną też niekiedy jako niemożność świadczenia), która nie powoduje nieważności umowy, lecz może być ewentualnie rozważana w ramach odpowiedzialności kontraktowej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (…)".

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, w wyroku z dnia 4 grudnia 2013 roku (sygn. akt I ACa 434/13) odnosząc się do kwestii oceny trwałości niemożliwości świadczenia stwierdza m.in., że: "(…) Nie sposób mówić, iż świadczenie, do którego zobowiązał się powód, było świadczeniem niemożliwym z tej przyczyny, że w dacie zawarcia umowy nie ukonstytuowała się wspólnota mieszkaniowa. W tej dacie istotnie nie mogły być wykonywane wszystkie zobowiązania określone § 2 umowy, których realizacji podjął się zarządca. Nie można jednak podzielić stanowiska skarżącej, iż niemożność wykonywania czynności powiązanych z zarządzaniem, które połączone są z funkcjonowaniem wspólnoty, ma charakter trwały. W orzecznictwie sądowym oraz doktrynie prezentowane jest zgodnie stanowisko, że niemożliwość świadczenia ma charakter trwały, a więc charakter nieprzemijający, jeśli według rozsądnych ludzkich oczekiwań świadczenie nie stanie się możliwe w niedalekiej przyszłości, przy czym czasokres, jaki należy brać pod uwagę zależeć będzie od rodzaju świadczenia i celu zobowiązania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2011 r. w sprawie III CSK 217/10; P. Machnikowski Kodeks, s. 628; P. Machnikowski, System, s. 515). Jak już wcześniej zostało wskazane w dacie zawarcia umowy oraz we wrześniu – listopadzie 2010 r. trwały prace wykończeniowe w budynku. W świetle zeznań K. Ł. i M. N. pozwana spółka miała pozawierane umowy przedwstępne z wieloma osobami. W tym czasie oczekiwano na wydanie pozwolenia na użytkowanie budynku wielorodzinnego. Ukonstytuowanie się wspólnoty mieszkaniowej było zatem kwestią najbliższych miesięcy (…)".

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 sierpnia 2009 roku (sygn. akt IV CSK 81/09) podkreślił, że: "(…) Niemożliwość świadczenia, powodująca według art. 387 § 1 kc nieważność umowy, musi zachodzić w chwili jej zawarcia (tzw. niemożliwość pierwotna), musi to być niemożliwość istniejąca obiektywnie i mieć charakter trwały. Obojętne jest, czy ma ona charakter faktyczny czy prawny. Podkreśla się, że powinna przeważać tendencja do uznawania niemożliwości świadczenia za zjawisko wyjątkowe (…)".

autor:
Tomasz Gołowienko, Kancelaria Nowosielski i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni z Gdańska

(1) Warto przy tym zauważyć, że jest to dość zasadnicze ograniczenie swobody zawierania umów.

(2) K. Osajda (red.), Komentarz do art. 387 kodeksu cywilnego [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, Legalis/el. 2015

(3) Tamże.

(4) zob. uwagi zawarte w: K. Pietrzykowski (red.), Komentarz do artykułu 387 kodeksu cywilnego [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. T. 1, Wyd. 8, Warszawa 2015, Legalis/el.

(5) Tamże.

Treści dostarcza: Kancelaria Nowosielski Gotkowicz i Partnerzy – Adwokaci i Radcy Prawni

Oceń ten artykuł: