Jaki wpływ na stosunki majątkowe małżonka upadłego ma ogłoszenie upadłości?
[23.10.2012] By prawo upadłościowe i naprawcze mogło w sposób szybki i skuteczny realizować swoje cele, musi często "ingerować" w inne stosunki prawne.
Istotą ustawy z dnia z dnia 28 lutego 2003 roku prawo upadłościowe i naprawcze (tj. Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361) (dalej zwanej w skrócie p.u.n.) jest zabezpieczenie interesów wierzycieli poprzez stworzenie mechanizmów umożliwiających zaspokojenie ich wierzytelności w sposób najbardziej efektywny w sytuacji, w której w praktyce oczywistym jest, że majątek upadłego dłużnika nie wystarczy na spłatę wszystkich jego długów. By prawo upadłościowe i naprawcze mogło w sposób szybki i skuteczny realizować swoje cele, musi często "ingerować" w inne stosunki prawne.
Ciekawym przykładem obrazującym jak bardzo prawo upadłościowe i naprawcze zmienia regulacje prawne rządzące określonymi stosunkami społecznymi jest jego wpływ na stosunki majątkowe między małżonkami w zakresie zmiany sytuacji prawnej małżonka upadłego (art. 124 – 126 p.u.n.).
Zanim zapadnie decyzja o złożeniu wniosku o ogłoszeniu upadłości przedsiębiorca powinien wziąć pod rozwagę konsekwencje jakie upadłość wywoła w sferze majątkowej drugiego małżonka. Znajomość tego rodzaju relacji pozwoli na ustalenie, jaki majątek wjedzie do masy upadłości, a jaki do majątku osobistego drugiego małżonka. Poniżej zostały omówione najważniejsze skutki ogłoszenia upadłości wobec osoby pozostającej w związku małżeńskim z małżonkiem, w stosunku do którego ogłoszona została upadłość.
Pierwsza i podstawową konsekwencją ogłoszenia upadłości jest powstanie rozdzielności majątkowej między małżonkami z mocy samego prawa. Oznacza to, że wydanie postanowienia przez sąd upadłościowy o ogłoszeniu upadłości, samo w sobie jest podstawą uznania, że między małżonkami z tym dniem powstaje rozdzielność majątkowa, bez względu na to, czy między małżonkami istniał ustrój wspólności ustawowej, czy łączyła ich umowa majątkowa małżeńska, w której wspólność ustawowa została ograniczona bądź rozszerzona, czy też między małżonkami istniał umowny ustrój majątkowy z wyrównaniem dorobków.
Od dnia ogłoszenia upadłości przez cały czas trwania postępowania upadłościowego możliwość modyfikacji stosunków majątkowych małżeńskich jest wyłączona. Stosunków tych nie można więc zmienić ani w drodze umowy między małżonkami ani w drodze orzeczenia sądu. Co więcej, reżim prawny rządzący rozdzielnością majątkowa po ogłoszeniu upadłości jest inny niż ten rządzący rozdzielnością majątkową na gruncie prawa rodzinnego i opiekuńczego.
Otóż w stosunku do rozdzielności majątkowej w postępowaniu upadłościowym nie powstaje uprawnienie małżonków do podziału majątku wspólnego na żądanie jednego z małżonków. Nie jest to możliwe ponieważ majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości i z tą chwilą może on zostać podzielony tylko na zasadach rządzących postępowaniem upadłościowym. Inaczej niż na gruncie prawa rodzinnego małżonek upadłego nie ma prawa rozporządzania udziałem w majątku wspólnym (art. 198 k.c.), ani też możliwości wniesienia roszczenia o podział fizyczny majątku. Musi zadowolić się jedynie rekompensatą w formie ekwiwalentu pieniężnego.
Istotną konsekwencją wejścia majątku wspólnego małżonków do masy upadłości jest znaczne ograniczenie szans na zaspokojenie małżonka upadłego z tytułu udziałów przypadających mu w tym majątku. Dzieje się tak za sprawą kilku zasadniczych kwestii. Otóż zgodnie z art. 116 p.u.n. roszczenia małżonka upadłego wynikające z umowy majątkowej małżeńskiej mogą być uwzględnione tylko wówczas, gdy była ona zawarta co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Ponadto, zgodnie z przeważającym w tym zakresie stanowiskiem praktyki i doktryny, w razie wejścia majątku wspólnego do masy upadłości małżonek upadłego traci możliwość powoływania się w postępowaniu upadłościowym na niektóre regulacje wyłączające możliwość zaspokojenia się wierzycieli z majątku wspólnego, przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (np. w art. 30 § 2 k.r.o, w art. 41 § 2 k.r.o., czy w art. 47 § 2 k.r.o.). Szanse na zaspokojenie z masy upadłościowej z tytułu udziałów w majątku wspólnym małżonka upadłego maleją również za sprawą przewidzianej w art. 342 p.u.n. "kolejności zaspokojenia wierzytelności", w której wierzytelności małżonka są zaspokajane dopiero w przedostatniej tj. czwartej kategorii wierzytelności.
Dodatkowo małżonek upadłego musi liczyć się z niekorzystnym domniemaniem faktycznym przewidzianym w art. 124 § 4 p.u.n., zgodnie z którym uważa się, że majątek wspólny powstały w okresie prowadzenia przedsiębiorstwa przez upadłego pochodzi z dochodów tego przedsiębiorstwa. Oznacza to, że na małżonku opadłego spoczywa ciężar udowodnienia, że wypracowany podczas małżeństwa majątek pochodził ze środków innych niż przedsiębiorstwo w stosunku, do którego została ogłoszona upadłość. Ponadto małżonek upadłego chcący zaspokoić się z majątku wspólnego musi liczyć się z koniecznością uczestnictwa w postępowaniu upadłościowym, zgłaszając w nim swoje wierzytelności, które w przeciwnym razie zostaną po prostu pominięte przy podziale funduszów masy upadłości.
W sposób swoisty została ustala sytuacja małżonka upadłego, który prowadzi działalność gospodarczą (odmienną od działalności upadłego). Wówczas ograniczenia doznaje zasada, że przedsiębiorstwo małżonka upadłego wchodzi w skład majątku wspólnego, co bardzo często jest sytuacją typową w przypadku istnienia miedzy małżonkami wspólności ustawowej. Natomiast w sytuacji przewidzianej w art. 124 § 5 p.u.n. do masy upadłości nie wchodzą składniki przedsiębiorstwa małżonka upadłego, które zostały nabyte przez tego małżonka w okresie dwóch lat przed ogłoszeniem upadłości drugiego z małżonków.
Należy zwrócić również uwagę na szereg wyłączeń przewidzianych przez prawo upadłościowe i naprawcze, których zadaniem jest niedopuszczenie do wykorzystywania instytucji rozdzielności małżeńskiej do osłabienia pozycji wierzycieli upadłego. Zdarza się bowiem, że ustanowienie rozdzielności majątkowej na krótko przed ogłoszeniem upadłości jednego z małżonków ma na celu ograniczenie możliwości zaspokojenia wierzycieli w postępowaniu upadłościowym, poprzez uszczuplenie majątku wchodzącego w skład masy upadłości. Regulacje z art. 125 p.u.n. mają zniechęcić małżonków do podejmowanie tego typu działań.
Zgodnie z tym artykułem, w ogólnym założeniu, nie będą skuteczne zdarzenie prawne powodujące uszczuplenie majątku wspólnego poprzez ustanowienie rozdzielności majątkowej w stosunku do masy upadłości mające miejsce w ciągu roku przed dniem ogłoszenia upadłości. Umowne lub sądowe ustanowienie rozdzielności w ciągu roku przed wydaniem postanowienia o ogłoszeniu upadłości będzie nieskuteczne wobec masy upadłości. Podobnie ma się rzecz, gdy wspólność ustała z mocy prawa w ciągu roku przed ogłoszeniem upadłości, tj. w wyniku orzeczenia rozwodu, separacji lub ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków. Od reguły przewidzianej w art. 125 p.u.n. przewiduje się jednak pewien wyjątek.
Otóż jeżeli rozdzielność majątkowa powstała w wyniku zdarzeń prawnych, których podstawą są orzeczenia sądu, roczne ograniczenie nie działa, jeżeli pozew rozwodowy (również wniosek lub pozew o separację) oraz wniosek o ustanowienie rozdzielności majątkowej lub ubezwłasnowolnienie zostały złożone przynajmniej w ciągu dwóch lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. To postanowienie ma za zadnie ochronę małżonka upadłego przed przedłużającym się postępowaniem sądowym, którego wynikiem może być powstanie rozdzielności majątkowej.
Dokonując podsumowania należy stwierdzić, że sytuacja majątkowa małżonka upadłego doznaje znacznych ograniczeń w zakresie możliwości zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków po ogłoszeniu upadłości. Do najważniejszych z nich należą ograniczenia czasowe do ustanowienia ustroju rozdzielność majątkowej, w taki sposób, by ustrój ten był skuteczny wobec masy upadłości.
Istotne są też zakazy powoływania się przez małżonka upadłego na niektóre wyłączenia jego odpowiedzialności, które przewiduje kodeks rodzinny i opiekuńczy. Nie należy też zapominać o praktycznych utrudnieniach procesowych, wśród których można choćby wymienić obowiązkowe uczestnictwo małżonka w postępowaniu upadłościowym z czym wiąże się konieczność dotrzymywania terminów przez to postępowanie przewidzianych (np. na zgłoszenie wierzytelności, uczestnictwa w posiedzeniach zgromadzeń wierzycieli).
Michał Tomasiak
Prawnik w Kancelarii Rachelski i Wspólnicy
Treści dostarcza Kancelaria Prawnicza Rachelski & Wspólnicy
